P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

XV III  asr  fransuz  m aterialistlari

X V III 

a s r  fran su z  m a te ria listla ri  K o n d ily ak   (1 7 1 5 —  1780),  K abanis 

( 1 7 5 7 - 1 8 0 8 ) ,  L a m e tri  ( 1 7 0 9 - 1 7 5 1 ) ,  G e lv e ts ii  ( 1 7 1 5 - 1 7 7 1 ) ,  G o lb a x  

(1 7 2 3 —1789)  p six ik a  h a q id a   izchil  m a te ria listik   t a ’lim o t  y aratd ilar.

X V III 

a s r fra n su z   m a teria listla ri  b ird a n -b ir  aso s  —  m a te riy a   d eb  t a ’lim  

b erd ila r.  U la r  m a te riy a   tu sh u n c h a sin i  q a d im g i  g re k   m a te ria listla rid an   o l­

gan  e d ila r,  y a ’ni  m a te riy a   a to m la rd a n   tash k il  to p g a n   bosh  n eg iz d ir  d eb  

fikrladilar. T ab ia td a g i h a r xil  n a rsa la r faqat b itta  m a te riy a n in g  k o 'rin ish id ir, 

d eb   q a ra d ila r.  In s o n ,  ta b ia tn in g   b ir qism i  sifa tid a ,  o ‘z in in g   h a m  jism o n iy , 

h am   psixik  m o h iy a tig a   k o 'r a   m o d d iy d ir,  d e b   tu s h u n ild i.  Bu  m a te ria listla r 

ru h n in g   m u sta q il  h o ld a   m av ju d   b o 'lis h in i  in k o r q ild ila r va  psixik ja ra y o n ­

la rn in g   m o h iy a tin i  fiziologik ja ra y o n la rg a   te n g la sh tirib   q o 'y d ila r.  F ran su z 

m a te ria listla rin in g   q o id asi  psixika  m iy an in g   fiziologik ja ra y o n i,  u  m o d d iy  

ja ra y o n d ir,  d e g a n   fik rd an   ib o ra t.  Bu  q o id a   sp iritu a liz m   va  u m u m a n   id e a - 

lizm ga,  u n in g   m o d d iy  b o 'lm a g a n  psixika va  ichki tajriba  haqidagi  t a ’lim otiga 

q a ra m a -q a rs h i  q o ‘y ilgan  edi.  L am etri  (vrach)  a n iq   m ateriallarg a,  ayniqsa, 

pato lo g iy a  so h a sid a n   o lin g an   m a 'lu m o tla ig a   a so sla n ib   o 'z in in g   «Inson  — 

m ashina»  d eg an   m a sh h u r  kitobini  yozdi.  A sard a  u  sh u n d a y   deb  yozadi: 

«R uhning b arch a qobiliyatlari  m iyaning va b u tu n  gavdaning tuzilishiga bog'liq 

b o 'lg an lig i  u c h u n   ravshanki,  u lar  shu  tu zilish n in g   o 'z id a n   iboratdir».

Psixikani  fiziologik  ja ra y o n la r  bilan  b u n d a y   ten g lash tirish   K abanis  to ­

m o n id a n   u n in g   « In so n n in g   jism o n iy   va  axloqiy  tab iaii  o 'rta sid a   m u n o sa ­

bat»  n o m li  asosiy  asarid a  keskin  q o 'y ila d i.  B uni  K abanis  q u y idagicha  ifo­

dalaydi:  « F ik rn i  keltirib  ch iq ara d ig an   ja ra y o n la r  h a q id a  an iq   tu s h u n c h a  

hosil  qilish  u c h u n   o sh q o z o n   va  ichaklar  o vqat  h az m   qilganday,  jig a r  o 't 

ajratib  c h iq arg a n d ay ,  q u lo q   old i, ja g '  osti  va  til  osti  b e /la ri  so 'la k   ajratg an - 

day  bosh  m iy an i  h am   faqat  fikr  ishlab  c h iq arish g a  ta y in lan g an   alo h id a 

o ig a n   d e b   q a ra m o q   kerak.  Biz  bosh  m iya  m a ’lum   m a ’n o d a  taassu ro tla m i 

q a y ta d a n   ishlaydi,  u  o rg an ik   h olda  fikr ajratib   c h iq a ra d i,  d eb   hisoblaym iz».

Biz  b u n d a y   fik rla rn i  X V III  a s rn in g   b o s h q a   m a te ria lis tla rid a   h a m  

u ch rata m iz.  B u n d a , X V III  a sr m aterialistlari psixik h a y o tn in g  b arch a hodisa

---

va  ja ra y o n la ri,  b a rc h a   ta b ia t  ja ra y o n la ri  va  hodisalari  sin g ari,  m e x a n ik a  

q o n u n la ri  b ilan   tu sh u n tirila d i.  E ngels  X V III  asr  fra n su z la rin in g   k a m c h i­

liklari  h aq id a g i  m u lo h a z a la rid a   s h u n d a y   deydi:  « O 'sim lik   va  h a y v o n   o r -  

g a n iz m i  ju d a   kam   tek sh irilg an   e d i,  u n in g   ishlari  s o f   m ex an istik   s a b a b la r 

b ila n   tu s h u n tirila r edi.  D e k a rtn in g   n a z a rid a   o d a m   h ay v o n   b o 'lg a n i  s in g a ­

ri,  X V III  a sr  m ate ria listla rin in g   n a z a rid a   o d a m   m a sh in a   b o 'lg a n .  Psixik 

h a y o tn i  m ex an istik   tu s h u n is h n in g   sababi  sh u n d a k i,  X V III  a srd a   b o sh q a  

fa n ia r  o ra sid a   eng  ta ra q q iy   qilgani  m e x an ik a  edi.  F ra n su z   m a te ria listla ri 

o d a m d a   ro 'y   bergan  h a m m a   h o d isa la m i  sh u   m ex an ik a  q o n u n la ri  a so sid a  

tu s h u n tiris h g a   u rin d ilar.  F izik a ,  k im y o ,  b io lo g iy a  fanlari  o 's h a   v a q tla rd a  

e n d ig in a   b o sh   k o 'ta ra   b o sh lad i.  F .  E ngels  fran su z  m a te ria listla rin in g   m e ­

x a n istik   q arash lari  asossiz  d e b   k o 'rs a ta d i.

X V II 

va  X V III  a srlard a  psixologiya  (falsafan in g   qism i  sifa tid a )  K iyev- 

M ogilyan  ak ad em iy asid a (1632—1815)  va  M oskvadagi  S la v y a n -G re k -L a tin  

a k a d e m iy a sid a   (1687—1814)  o 'q itis h   p re d m e tig a   a y lan d i.

Bu  akadem iyalam ing  professorlari  psixologiyaga  oid  (asosan  ta la b a la r 

u c h u n   q o 'lla n m a   tariqasida  k o 'p g in a   asar  yozganlar),  ularda  ruh  haqidagi 

m etafizik  m u lo h azalar em as,  balki  tajriba  qilib  ko'rish  m u m k in   b o 'lg a n   b a ’zi 

psixik  hodisalar  haqidagi  kuzatishlardan  olingan  m a ’lu m o tla r  asosiy  o 'rin n i 

egallagan edi.  M asalan,  kiyevlik olim lar inson  aqliy faoliyatida tash q i ta jrib a ­

ga  alo h id a  e ’tib o r berdilar.  U la r  tafak k u r  faoliyati  faqat  sezgilar  asosidagina 

ro 'y   berishi  m u m k in ,  deb  hisobladilar.  L okkdan  45  yil  oldin  (1690-y.)  In - 

n ek en tiy   G izel  asarida  quyidagicha  q oida  yozilgan  ekan:  «Agar  sezgilardagi 

narsalar b o 'lm ag an d a  edi,  in tellek td a (inson  aqlida)  hech  narsa b o 'lm a s edi».

E ndi  shu  narsa  m a ’lu m k i,  K iyev  o lim lari  1.  M y u lle rd a n   200  yil  ilgari 

sezgi  o rg a n la rin in g   m axsusligi  h a q id ag i  m asala n i  q o 'y d ila r  va  u n i  hal  q i­

lishga  in tild ilar.  In n e k e n tiy   G iz e ln in g   ta lq in   q ilish ic h a ,  sezgi  o rg a n la rin ­

ing  m axsusligi  bu  o rg an la rg a  tash q i  o la m d a g i  (o b y ek t)  p re d m e t  va  h o d i-  

s a la rn in g   t a ’sir  etishi  tufayli  p a y d o   b o 'lg a n ,  Kiyev  fay lasu flarin in g   a s a r­

la rid a   m o n o k u ly a r  va  b in o k u ly a r  k o 'ris h   h aq id ag i,  x o tira  ta s a w u r la r i  va 

xayol  ta s a w u rla rin in g   farqlari  h a q id a g i,  e m o tsiy a la rn in g   fiziologik  a s o s ­

lari  h aq id ag i,  iroda  va  u n in g   e m o tsiy a   h a m d a   ta fa k k u rn in g   b irla sh ish id a n  

rivojlanishi  haqidagi  m a sa la la r  h a m   ta lq in   q ilin g an .

K iyev  ak ad em iy asin in g   o lim la ri  D e k a rt  t a ’siriga  b e rilm a d ila r,  h a y ­

v o n la rd a   h a m   ruhiy  h ay o tn in g   b o rlig in i  t a ’k id lad ilar.  U la r  in so n   p six ik a ­

sin in g   h ayvon  psixikasidan  m u h im   farqiga  to 'x ta lib ,  in so n g a  n u tq   va  aq lli 

iro d a   x o sd ir,  d eb   t a ’k idladilar.

M oskva—Slavyan—G re k —Latin akadem iyasida o 'q u v  ishlari  (xususan p si­

xologiya b o'yicha ham )  Kiyev—M ogilyan akadem iyasi  nam u n asid a o 'tk azild i.

P six o lo g iy an in g   d a stlab k i  k u rsla ri  Io a n n ik iy   L ixud  to m o n id a n   a so sa n  

A ris to te l,  lo a n   D a m a sk in   va  F o m a   A k v in at  ru h id a   y o z ilg a n   e d i.  K e y in -

---

c h a lik   (ta x m in a n   1 7 0 0 -y illa rd a )  F e o fila k t  L o p a tin s k iy   va  b o sh q a la rn in g  

a s a rla rid a   D e k a r t,  V o lf,  L e y b n its  va  d a stla b k i  e m p irik   o q im   p six o lo g la - 

rin in g   t a ’siri  k o ‘zga  ta s h la n a d i.  F .  L o p a tin sk iy   o ‘z in in g   ru h   h aq id ag i 

m u lo h a z a la rid a   o v q a tla n ish   h a q id a ,  q o n   a y la n is h   h a q id a ,  te m p e ra m e n t 

h a q id a   va  tu rli  y o sh d a g ila rn in g   x u su siy a tla ri  h a q id a g i  t a ’lim o tn i  b a y o n  

q ila d i.  T a sh q i  va  ich k i  h isla rn i  te k sh irish g a   a lo h id a   e ’tib o r   b e rila d i.

P six o lo g iy a  k u rsla rid a   asosiy  o 'r in n i  ru h ,  aql  va  iro d a   h aq id ag i  b o b la r 

ish g 'o l  q ilg a n   edi.

X V III 

a srn in g   oxiri  va  X IX   asrning  boshlariga  kelib,  M oskva  h a m d a  

Kiyev  ak ad em iy a sin in g   o lim la rid a   0 ‘rta  a sr  ratsio n alistik   psixologiyasidan 

faqat  in so n   psixik  hayotiga  o id   barch a  h o d isa la m in g   g ‘ayri jism iy  su b stan - 

siyasi  h iso b lan g an   ru h   h aq id ag i  t a ’lim o t  q o ld i,  xolos.  Bu  idealistik  p si­

xologiya  ed i.  B iroq,  X V III  asr  rus  psixologiyasida  m aterialistik   q a ra sh la r 

tashkil  to p a   b o sh lay d i.  0 ‘sh a   z a m o n   m aterialistik   psixologiyasining  eng 

k o 'z g a   k o 'rin g a n  vakillari  M .V .  L o m o n o so v  h a m d a  A.  P.  R adishchevlardir.

M .V .  L o m o n o so v   (1 7 1 1 —1765)  o 'z in in g   a sa rla rid a   psixologiya  m a sa ­

lalariga,  x u su sa n ,  se z g ilar  so h asig a  k a tta   e ’tib o r   b e rd i  va  b ir  q a n c h a   h o - 

d isalarn i  m a te ria listik  jih a td a n   tu sh u n tird i.  M a sa la n ,  sez g ila m in g   m an b ai 

sezgi o rg a n la rim iz g a  ta sh q i  p re d m e tla rn in g  fizik t a ’s iro tid ir,  d eb   k o 'rsa td i. 

U  se z g ila r  in so n   to m o n id a n   a tro fd ag i  o la m n i  b ilish n in g   s h a rtid ir,  c h u n k i 

u la r  in so n   o n g ig a  b o g 'liq   b o 'lm a g a n   h o ld a   m av ju d   b o 'lg a n   m o d d iy   p re d - 

m e tla m in g   m iy ag a  b e v o sita   t a ’sir  q ilish in in g   n a tija sid ir,  d e b   h iso b lad i.

L o m o n o so v   o 'z   z a m o n a s id a   k en g   ta rq a lg a n   se z g ila r  so h asid ag i,  «bir­

la m c h i  va  ik k ila m c h i  sifatlar»  h a q id ag i  t a ’lim o tg a   q a rsh i  c h iq d i.

U n in g   t a ’lim o tig a   k o 'r a ,  ik k ilam ch i  su b y e k tiv   sifa tla r  y o 'q .  B izning 

b a rc h a   se z g ila rim iz   o b y ek tiv d ir.

A .P .  R a d ish c h e v   (1 7 4 9 —1802)  aso sa n   in so n   ta b ia tin i  tu sh u n ish d a g i 

d u a liz m g a ,  ru h iy  h a y o tn i  m o d d iy  h a y o td a n   h a m   m iy a d a n  ajratib q o 'y ish g a, 

n u tq n i  ta fa k k u rd a n   a jratib   q o 'y is h g a   q arsh i  ch iq d i.

U  p six ik an i  m iy a d a n   a jra tish   m u m k in   e m a s  va  u n in g   m a n b a i  hissiy 

id ro k   q ilin a d ig a n   o la m d ir,  d e b   t a ’k id la d i.  « R u h   ta n   b ila n   b irg a lik d a  

o 'sm a y d im i,  u n in g  b ilan  birga  u lg 'ay ib   m u sta h k a m la n m a y d im i,  u n in g  bilan 

b irg a  s o 'lib   o 'tm a s la s h m a y d im i?   S en   b a rc h a   o 'z   tu s h u n c h a la rin g n i  his- 

d a n   o lm a y sa n m i? »   —  d e b  y o zg an   edi  u.  M iya  —  p six ik an in g   m o d d iy  asosi, 

busiz  in so n   aqlli  m a v ju d o d   b o 'la   o lm ay d i.

R adishchev  inson  ongining  taraqqiyotida  n u tq n in g   katta  aham iyatga  ega 

ekanligini  t a ’kidlagan,  n u tq   «fikrlarni  b ir joyga to 'p lash   vositasidir;  m odom iki, 

narsaga n o m  berilm as ekan,  narsa haqidagi fikr so 'z la r bilan  ifodalanm as ekan, 

u  bizning  aqlim izga  y o td ir va  busiz  bizning  aqlim iz  ishga  solinm aydi».

---

X IX  

a srn in g   b o s h id a n   b o sh lab   m a o rifn in g   o ‘sish  bilan  psix o lo g iy a 

b ilim lari sistem asid a e m p irik   psixologiya  h u k m ro n   m avqeini  egallay b o s h ­

ladi,  b u n in g   ic h id a  esa  m a te ria listik   o lim la r te z   o ‘sa  boshladi.