|
R ene D ek art ( 1 5 9 6 - 1650)
F ransuz faylasufi, m a tem atig i va tab iatsh u n o si R. D ekart h a m B ek o n
va G o b b sla r singari, ta b iat fanlaridagi tajriba m etodiga k a tta a h a m iy a t b e
radi. Lekin, ayni v a q td a u ratsio n alistik m e to d n in g h im oyachisi h a m b o 'lib
chiqdi. D e k artn in g ay tish ich a , bu m e to d , h a tto tajriba (em pirik m e to d i)d a n
h a m m u k a m m alro q d ir. D ek art m isol ta riq a sid a ded u k tiv m e to d g a a so sla n
g an , b in o b arin , en g an iq fan b o 'lg a n m a te m a tik a n i k o 'rsa ta d i. D e k a rtn in g
fikricha, to 'liq ilm iy falsafa sistem asi, shu ju m la d a n psixologiya h a m , faq at
ratsionalistik m eto d asosidagina k o 'rilish i m um kin.
D ekart o 'z in in g psixologiya soh asid ag i t a ’lim o tin i, aso sin i o 'z in in g
«R u h eh tiro slari h aq id a» d eg an asa rid a b ay o n qilgan.
D ekart ta n a bilan ru h n i b ir-biriga m u tla q o q a ra m a -q arsh i d e b h iso b -
laydi. T a n an in g m o h iy ati, b a rc h a m o d d iy narsalarniki singari, o 'r in ish g 'o l
qilish, fazoviylikdir, ru h n in g m ohiyati esa tafa k k u rd ir (D e k a rt sezgi, ta sa v -
v u r va irodani ham sh u n g a k irita d i). D e k a rtn in g fikricha, ruh faqat in so n -
Iarga xosdir, h ay v o n lar esa a k sin ch a, ruhga ega em as. H a y v o n la r — m u
rakkabroq m ash in ad ir, xolos. Inson ta n asi h a m xuddi sh u n d a y m u ra k k a b
m ash in ad ir. R u h n in g faoliyati sezgilar, x o tira, tafak k u r, iro d a — o 'z q o n u -
n iyatlariga, y a’ni ruhiy q o n u n la rg a b in o a n ro 'y b erad i, ta n a n in g faoliyati
(h arak at) esa m exanika q o n u n la rig a b in o a n ro 'y b erad i. S h u n d a y qilib,
psixik va fiziologik (m o d d iy ) ja ra y o n la r p arallel h o ld a r o 'y b erad i. S h u n in g
u ch u n ham D ekart XX asrgacha b o 'lg an psixologiyada keng tarq alg an n azari-
yaning, y a ’ni psixofizik parallelizm t a ’lim o tin in g asoschisi h iso b lan ad i.
D ek art t a ’lim o tig a k o 'r a , ru h va ta n a n in g b ir-b iri b ila n alo q asi r u h
n in g ta n a d a b o 'lis h id a n kelib c h iq a d i, xolos. D ek art ru h n in g m a k o n i m i
y a n in g asosida jo y la sh g a n sh ish a sim o n b e z d e b ta x m in q ild i. D e k a rt z a -
m o n a sid a sh ish asim o n b ez faqat o d a m la rd a g in a to p ilg a n e d i. B iroq te z
vaqt ich id a u b ir q a n c h a h a y v o n la rd a h a m to p ild i, a lb a tta , b u D e k a rtn in g
ru h va ta n a n in g m u n o sa b a ti h aqidagi t a ’lim o tin i rad etilishiga sab ab b o 'ld i.
D e k a rt in so n o rg a n iz m in i o 'r g a n is h g a k a tta e ’tib o r b e rd i. U n in g
t a ’lim o tig a k o 'ra , o rg a n iz m n in g fao liy ati a y rim -a y rim ip la r sin g ari o rg a -
n izm g a ta rq a lg a n va b ir m a rk a z d a — m iy a d a b irlash ad ig an n e rv la r y o r d a
m i b ilan am alg a o sh irilad i. S hu n e rv la r sistem asi o rq ali o rg a n iz m se z a d i,
id ro k q ilad i va a tro fd a g i o la m h o d isa la rin i b ila d i. N e rv iplari o rq ali m iy a
d a n u yoki b u ja v o b — m u sh ak h a ra k a tla rig a b e rila d i. M a sa la n , D ek art
b irin c h i b o ‘lib , n e rv -fiz io lo g ik ja r a y o n la r n in g m e x a n iz m in i a n iq la d i,
fiziologiyaga «refleks» tu sh u n c h a sin i kiritd i. X u su sa n , k e y in ch alik « sh a rt
li reflekslar» d e b n o m o lgan n e rv la r o 'rta s id a g i y angi b o g 'la n is h la r m e -
x an ik asin i h a m u tasv irlag an .
S h u n in g u c h u n h a m rus fiziologi l.P . P av lo v o 'z in stitu tid a fransuz
faylasufi D e k a rtn in g h a y k alin i o 'm a tg a n .
D e k a rt ta jrib a g a aso slan g an te k sh irish y o 'li b ila n hosil q ilin a d ig a n
b ilim la rg a k a tta a h a m iy a t b erg an . L ekin sh u n in g b ila n birga, m a te m a tik a
va falsafaga d o ir en g u m u m iy tu s h u n c h a la r ta jrib a d a n hosil q ilin m a y d i,
balki u la r b iz d a tu g 'm a h o ld a m avjuddir. Bu y e rd a D e k a rt P la to n va o 'r ta
a s r re a lis tla ri to m o n id a n ta r g 'ib q ilin g a n « tu g 'm a id e a lla r» h a q id a g i
t a ’lim o tn i q u w a tla n tird i.
S h u n d a y q ilib , D e k a rt psixika (ru h ) h a q id ag i t a ’lim o tid a o 'ta k e tg a n
id ealist, ta b ia t h a q id a g i, h ayvon va in so n h aq id ag i t a ’lim o td a esa m ex a-
nistik m a te ria list edi.
X ullas, D e k a rt m u ta fa k k ir sifatida b ir o y o g 'i b ila n O 'r ta asrlard a, ik
kinchi o y o g 'i e sa Y angi d av rd a tu rg a n d ey ish m u m k in .
Do'stlaringiz bilan baham: | 
