P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Jon  Lokk  ( 1 6 3 2 - 1 7 0 4 )

In g liz  o lim i  va  pedagogi  J o n   L okk  B ek o n   k a s h f q ilg an   ilm iy  m e to d - 

nin g  b e v o sita   d a v o m c h isi  edi.  L okk  psixologiya  h am   b o sh q a   ta b ia t  fanlari 

sin g ari,  o g 'z a k i  m u lo h a z a la rg a   em as,  balki  tajrib ag a  a so sla n m o g 'i  kerak, 

deb  hisoblaydi.  S h u n in g d ek ,  u  ru h n in g  va u n in g  k u ch larin in g  asl  m ohiyatini 

bilish  m u m k in lig in i  in k o r  qildi.  « M e n ,  —  d e y d i  L okk,  —  ru h n in g   m o ­

hiyati  n im a d a n   ib o ra t  yoki  h ay o tiy   ru h im iz n in g   q a n d a y   h a ra k a tla ri  sezgi- 

larga  yoki  ta s a w u rla rg a   olib  keladi  d eg an   te k s h iris h la r b ilan   o 'z im n i  qiy- 

nab  o 'tir m a y m a n ,  c h u n k i  bu  q u ru q   m a v h u m   fikr yurgizishdir».  L o k k n in g  

a y tis h ic h a ,  fa q a t  r u h iy   h o d is a la m i  o 'r g a n is h   k e ra k .  Bu  h o d is a la m i 

o 'rg a n is h n in g   b ir d a n - b ir   m eto d i  tajrib a  va  k u z a tish d ir.

J.  L o k k n in g   asarlari  tufayli  p sixologiyada  e m p irik   tajrib ag a  suy an g an  

psix o lo g iy a  d e b   a ta la d ig a n   yangi  o q im   p a y d o   b o 'ld i.

L o k kning fikricha,  asosiy h a m d a b irlam ch i  psixik  hodisa sezgidir.  R uhiy 

h o d isa la m in g   b a rc h a   qolgan  tu rlari,  q a n c h a lik   m u rak k ab   b o 'lm a sin ,  faqat 

sezgilam ing b ir-biriga m unosabati  va qo'shilishidir.  R u h d a (P lato n   va  D ekart 

a y tg an id ek )  tu g 'm a   id e allar  y o 'q .  Ruh  o 'z in in g   b a rc h a   ideallarini  tashqi 

tajriba  sezg ilarid an   (b irlam ch i  sifatlar)  va  q ay ta   ishlangan  ichki  tajrib ad an , 

reflekslar,  x o tira,  farq qilish,  taqqoslash,  m u rak k ab  ta s a w u r  va bosh q alard an  

(ik k ilam ch i  sifatla r)  hosil  qiladi.  Yangi  tu g 'ilg a n   b o la n in g   ruhi  g o 'y o   hech  

narsa  y o z ilm a g an   to za  q o g 'o z   yoki  to z a   ta x td ir,  lekin  tarb iy ach i  va  hayot 

tajribasi  b u n g a   sezg ilar  orqali  xohlagan  n arsan i  yozishi  m u m k in .

---

S e z g ila r h aq id ag i  t a ’lim o tid a  J.  L okk  b irla m c h i  va  ik k ilam ch i  s ifa tla r- 

g a   t a ’rif   b e rd i.  N a rsa la rn in g   sezgi  o rg a n iz m la rig a   b e v o sita   t a ’sir  e tish i 

n a tija sid a   hosil  b o ‘la d ig an   sezgi  o b razlari  b irla m c h i  s ifa tla r  yoki  o b ra z la r 

d e b   a ta la d i;  b u   oby ek tiv   sifatlar.  L okk  b irla m c h i  yoki  o b y ek tiv   sifa tla rg a  

h a ra k a tn i,  o 'tk a z m o v c h a n lik n i,  z ic h lik n i, z a rra c h a la rn in g   u la n ish in i,  figu- 

ra n i,  h a jm n i  va b o sh q a la m i  sezish n i  kiritad i.  Lokk t a ’lim o tig a  k o ‘ra ,  ik k i­

la m c h i  yoki  su b y ek tiv  sifa tla r « n a rsa la rn in g   o ‘zid a  em as» ,  b alki  b irla m c h i 

sifa tla rg a  bogMiq  boMib,  su byektiv  ravishda  varatilad i.

M .V .  L o m o n o so v   b irla m c h i  va  ik k ilam ch i  sifa tla r  h aq id ag i  t a ’lim o tn i 

ta n q id   q ilib   c h iq d i.  U n in g   t a ’lim o tig a   k o ‘ra,  ik k ilam ch i  su b y ek tiv   s ifa tla r 

y o ‘q:  b iz n in g   h a m m a   sezg ilarim iz   o byektivdir.

Ingliz  faylasuft  J.  Berkli  (1 6 8 9 —1753)  va  u n in g   izd o sh lari  L o k k n in g  

ik k ila m c h i  sifa tla r  h aq id ag i  t a ’lim o tin i  h a d d a n   o sh irib   y u b o rd ila r.  U la r ­

n in g   t a ’lim o tig a   b in o a n ,  b iz n in g   h a m m a   sezg ilarim iz  su b y ek tiv   boMib, 

o n g im iz   to m o n id a n   y a ra tilg a n d ir.

J.  L okk  h o d isa la m in g  taso d ifiy  b ir v aq td a   so d ir boMish  n atijasid a ta sa v - 

v u rla r  o 'r ta s id a   hosil  boM adigan  bogM anishlarni  belg ilash   u c h u n   b irin c h i 

boMib,  psixologiyaga  «assotsiatsiya»  te rm in in i  k iritd i.