P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Eksperim ental  psixologiya

M a’lum ki,  X IX   asr  fizika,  biologiya,  fiziologiya,  kim yo  va  boshqa  tabiat 

fanlarining gurillab  o'sishi  bilan xarakterlanadi.  F an d a  paydo  bo'lgan  eksperi­

m ental  m etodning  keng qo'llanishiga  fanning b u nday o'sishiga yordam   berdi.

X V III 

asrn in g   oxiri  X IX   a srn in g   b o sh larid ay o q ,  p six o lo g lar  o 'rta s id a  

psixik  h o d isa la m i  o 'rg a n ish d a   e k sp e rim e n tn i  ta tb iq   qilish  m u m k in   e m a s- 

m ik an ,  d eg an   m asala  m a y d o n g a   ch iq d i.

Bu  m asala  b o 'y ic h a   faylasuf K ant  o 'z   fikrini  aytdi.  U ning  fikricha,  p si­

xologiyada eksperim entning bo'lishi  m um kin em as, chunki psixik hodisalam i 

o 'lch ash   m um kin  em as,  ularga  m atem atikani  tatb iq   qilish  m um kin  em as.

Psixik  h o d isa la m i  o 'lc h a s h n in g   m u m k in lig i,  b in o b a rin ,  psixologiyada 

ek sp e rim e n tn in g   b o 'lish i  m u m k in lig i  h a q id a   n em is  psixologi  I.  G e rb a rt 

(1776—1841)  ijobiy  fikr  ay tg an .  U  «psixologiyada  m a te m a tik a n i  ta tb iq  

qilish  m u m k in   va  zaru rlig i  haqida»  sh u n d a y   deg an :  « M e n in g   te k sh irish - 

larim   a m ald a   faqat  p sixologiyaning  o 'z i  bilan  ch e k la n ib   q o lm a sd a n ,  balki 

fizikaga  va  u m u m a n   ta b ia t  fanlariga  h am   q ism an   a lo q ad o rd ir» .

G e rb a rtn in g   fik rich a,  asosiy  psixik  e le m e n t  ta s a w u rd ir,  q o lg an   b a r­

c h a  ja ra y o n la r —  hissiyot,  iro d a ,  ta s a w u rla r   k o m b in atsiy a sid an   va  m u n o - 

sab atlarid an  iboratdir.  R uhiy h o latlar d o im o  o 'zg arish  ja ra y o n id a  b o 'lad ilar. 

T a s a w u rla rn in g   bu  d o im iy   o 'z g a rish   va  a lm ash ish   ja ra y o n id a   m a ’lum  

darajada doim iylik q o n u n iy ati  bor.  Bu  doim iylik  m iqdori  to m o n in i  o 'lc h a sh  

m u m k in .  S h u n in g   u c h u n   h a m ,  G e rb a rtn in g   fik rich a,  psixologiyaga  m a te ­

m a tik a n i  tatb iq   qilish  m u m k in .

G e rb a rt g a rc h a n  psixologiyada e k sp e rim e n td a n   fo y d ala n ish n in g  z a ru r­

ligi  va  foydaliligini  isbotlagan  b o 'ls a   h a m ,  lekin  u n in g   o 'z i  bu  m e to d d a n  

fo y d a lan m ad i.

---

P sixologiyada  e k sp e rim e n tn i  ta tb iq   q ilish  b o 'y ic h a   dastlabki  ishlarni 

fiziolog V eb er (1 7 9 6 —1878)  va fizik  F e x n e r ( 1 8 0 3 - 1887)lar a m alg a o s h ir- 

dilar.  V eber  va  F e x n e rn in g   m aq sad i  ta sh q i  t a ’siro tla r  (fizik  o m illa r)  va 

u la rn in g   m uvofiqi  —  sezg ilam in g   o 'z a r o   m u n o sa b a tla ri  sohasidagi  q o n u -  

n iy a tla m i  to p ish d a n   ib o rat  edi.  F e x n e r  e k sp e rim e n ta l  m e to d la r  aso sid a 

sezg ilam in g   o rtib   b o rish i  bilan  u larni  q o 'z g 'a tu v c h i ta a ssu ro tla r t a ’siridagi 

qiyosiy  m u n o sa b a tn i  an iq lab ,  sezgi  q o 'z g 'a tg ic h   logarifm asiga  p ro p o r- 

sio n ald ir degan psixofizik q o n u n n i k a sh f etad i.  V eber va  F ex n erlar o 'tk a z g a n  

ta jrib a la r «Psixofizika»  d eg an   alo h id a   fa n n in g   p aydo  b o 'lish ig a   o lib   keldi.

V eber va  F e x n e r  ish larin in g  a h a m iy a ti,  aso sa n ,  sh u n d a n   ib o ratk i,  u la r 

b irin ch i  b o 'lib   p sixologiyani,  ta b ia t  fa n lari  singari,  e k sp erim e n tal  fan g a 

ay lan tirish   m u m k in   ek an lig in i  isb o tlad ilar.  S h u   vaqtgacha  faqat  k u za tish , 

asosan,  o 'z - o 'z in i  k u z a tish d a n   foydalanib k elay o tg an  psixologiya en d i  an iq  

fanlardagi  ob y ek tiv   m e to d d a n   fo y d a la n a   bo sh lay d i.