P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

ongning 

yuksak  m urakkab ja r a ­

yonlarini,  y a’ni  tafakkur,  nutq,  va  iro d alam i  tajriba  asosida  (asosan 

0

‘z - 

o ‘zini  kuzatish  y o ‘li  bilan)  o ‘rganishni  d iqqat  m arkazida  tutdilar.

B iroq  k e y in c h a lik   asso tsiativ   p six o lo g iy a   vak illari  va  b o s h q a   p s i- 

xo lo g larn in g   bu  t a ’lim o ti  am a ld a   o ‘zin in g   yaroqsizligini  k o ‘rsatdi.  Psixik 

h a y o tn in g   m u ra k k a b   h o d isalarin i  faqat  asso tsiativ  jaray o n larg a  te n g la sh - 

tirib   q o ‘yish  m u m k in   em asligi  m a ’lum   b o ‘ldi.

T a fak k u r  ja ra y o n in i  h a r  to m o n la m a   a n a liz   qilish  sh u n i  k o ‘rsatd ik i, 

tafak k u rd a  m avjud  boMgan  b a ’zi  m o m e n tla rn i  ta s a w u rla rn in g   o d d iy   a s ­

sotsiatsiya  yoMi  b ila n   o d d iy   bogM anaverishlariga  ten g lash tirish   m u m k in  

em as  va  shu  m o m e n tla r   bilan  ta fa k k u r  o d d iy   assotsiativ  ja ra y o n la rd a n  

tu b d a n   farq  qiladi.

Biz  assotsiativ ja ra y o n d a ,  a w a lo ,  ta s a w u rla r harakatini  ko ‘ram iz, b u n d a  

o n g im izd a  y an g id a n   hosil  boMgan  h a r q a n d a y   ta s a w u r  aw alg i  ta s a w u r la r  

yoki  idrok  tufayli  hosil  boMadi.  Lekin  b ir  xil  tu rtk i  (id ro k   yoki  ta s a w u r) 

orqali  b irin -k e tin   p a y d o   boMgan  ta s a w u r la r  o ‘z  yoMida  h a r  xil  y o ‘n alish g a 

ega  boMishlari  m u m k in .

B irin ch id an ,  ta fa k k u rd a   h am   a lb a tta ,  ta s a w u r la r  yoki  b o sh q a  psixik 

m a h su lla rn in g   h a ra k a ti  so d ir  boMadi.  L ekin  b u   y erd a  bu  h arak at  a w a lg i 

idrok  va  ta s a w u r la r   tu rtk isi  so d ir  boM m asdan,  balki  d a sta w a l  q o ‘vilgan 

m aqsad  va  vazifa  b ilan   belgilanadi  h a m d a  b o sh q arilad i.  T afakkur m aqsadga 

m uvofiq  y o ‘n a ltirilg a n   ja ra y o n d ir.  T a fa k k u r ja ra y o n i  h am m a  vaqt  b iro rta 

m asalani  hal  qilishga  y o 'n a ltirilg a n   boMadi.

Ik k in c h id a n ,  asso tsiativ  ja ra y o n la r  esa  passiv jara y o n la rd ir.  A sso tsiat- 

siv  q o n u n g a   b in o a n   ta s a w u rla r  h arak ati  g o ‘yo  o ‘z - o ‘zicha  ro‘y  b e ra d i,  b u  

h arak at  o ld in d a n   b e lg ila n m a sd a n ,  ongli  k u ch   sartlam ag an   h o ld a  b o rav e- 

radi.  A gar  ta s a w u rla r n in g   assotsiativ  o q im id a   faollik  boMsa  h a m ,  u  b e ix ­

tiy o r  faollikdir.

Bu  o ‘rindagi  b e ix tiy o r  faollik  sh ax sn in g   e m o tsio n a l  h olati  bilan  yoki 

m avjud  ta s a w u r la r   tufayli  ro 'y   b e rad ig a n   e m o tsio n a l  m o m e n tla r  b ila n  

b elgilanadi.

T a fa k k u r  esa,  a k sin c h a ,  o ld in d a n   o n g li  kuch  (d iq q at)  sarflash  yoMi 

b ilan  so d ir  boM adigan  faol  ja ra y o n d ir.  T o ‘g ‘ri,  ta fa k k u r  ja ra y o n la rid a n  

h a m  

passiv 

m o m e n tla r  boMadi,  lekin  u la r  bu  o 'r in d a   faqat  q o 's h im c h a   va

---

yordam chi aham iyatga ega b o'ladilar.  Passiv m o m e n tla r tafak k u r m ohiyatini 

belgilab  b e rm ay d ilar,  u la r b irla m c h i  em as,  b alki  ik k ila m c h id ir,  k o 'p in c h a  

aqliy  ta ra q q iy o tn in g   yuksak  b o sq ic h larid a  p ay d o   b o 'la d ila r.

U c h in c h id a n ,  assotsiativ  ja ra y o n la rd a   faq at  esga  tu sh irish   ta jrib a d a n  

hosil  b o 'lg a n ,  sezilg an   va  id ro k   qilingan  n a rsa la rd a n   nusxa  k o 'c h irish g in a  

bordir.  T a s a w u rla r   assotsiatsiyasi  faqat  re p ro d u k tiv   (ta k ro rlo v c h i)  ja r a ­

yondir.  Bu ja ra y o n la r  o n g im izd a  yangi  m a z m u n   hosil  qilm ay d i.

T afak k u r  m a h su ld o r  (p ro d u k tiv )  ja ra y o n d ir.

B u n d a  o n g im iz  yangi  m a z m u n g a ,  yangi  m a h su lo tg a   ega  b o 'la d i.  Bu 

yangi  m a h su lo t  oby ek tiv   b o rliq n in g   sh u n d a y   m o m e n tla rin i  aks  e ttira d ik i, 

bu  m o m e n tla m i b ev o sita sezgi  org an lari  o rq ali bilish  m u m k in   em a s,  b in o - 

b arin ,  ta s a w u rla rd a   h a m   ta k ro rlash   m u m k in   em as.