Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

2. 11. Fe’lning tuslanish va mayl kategoriyalari (4 soat). 
Fe’lning  tuslanish  yoki  shaxs-son  kategoriyasi  fe’l  anglatgan  harakat  holatning  bajaruvchiga  bo‘lgan 
munosabatni ifodalashi. Harakatning bajaruvchisi so‘zlovchi, tinglovchi va o‘zga bo‘lishi haqida. Shaxs ma’nolari 
maxsus affikslar orqali ifodalanishi. Shunday affikslar shaxs-son affiksi bo‘lishi. Fe’lning shaxs-sonda o‘zgarishi 
tuslanish hisoblanishi, shaxs-son affikslari tuslovchilar hisoblanishi. Ega va kesim munosabatini shaxs-son affiksi, 
ko‘rsatishi. Bu affikslar fe’l shaxslari ham, fe’l bo‘lmagan so‘zlarga ham qo‘shilishi. Tuslanishning uch sistemasi: 
ya’ni –man, -san, -di; miz, -siz, -dilar; -m, -ng, -nol, -k, -ngiz, -nol(lar); -(a)y, -(a)yin, -gin yoki nol, sin; aylik, -(i)ng, -
(i)ngizlar, -sin(lar) mavjudligi. 
Harakatning voqelikka  munosabatini  ko‘rsatuvchi  kategoriya  fe’lning  mayl  kategoriyasi  hisoblanishi.  Mayl 
kategoriyasi  zamon  va  shaxs-son  kategoriyasi  bilan  bog‘liq  bo‘lishi  va  hammasi  birgalikda  fe’lning  tuslanish 
sistemasini  tashkil  etishi,  kredakativlik  ifodalanishi  shakli  hisoblanishi.  Mayl  kategoriyasi  harakatning  voqelikka 
munosabatinigina  emas,  balki  bajaruvchi  bilan  harakat  orasidagi  aloqaning  voqelikka  munosabatini  ham 
ifodalashi.  Mayl  kategoriyasida  buyruq,  istak,  maslahat,  shart,  ijro  etilishi  haqida  xabar  kabi  turlicha  ma’nolar 
ifodalanishi haqida. 
Mayl  turlari  haqida  olimlarda  fikrlar  har  xilligi.  Ba’zilariga  mayl  turlariga:  ijro,  buyruq-istak,  shart,  shartli, 
maqsad mayllarini kiritdi. Ba’zilari xabar buyruq-istak, shartga ajratishi. Ijro, buyruq-istak, shart, maqsad mayllari, 
ularning shakllovchilari, anglatgan ma’no noziklari haqida.