Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

2.9. Fe’l, o‘timli va o‘timsiz, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, fe’l nisbat (daraja)lari.  
(4 soat). 
Predmetning  harakatini  va  jarayon  tarzidagi  holatni  bildirgan  so‘z  turkumi  fe’l  deyilishi.  Otlar  mavhum 
harakat  va  holatni  bildirishi,  ot  harakatni  uning  nomi  sifatida  bajaruvchi  va  zamon  bilan  bog‘lanmagan  tarzda 
ifodalashi. Fe’llar esa ish-harakatning biror bajaruvchi tomonidan ma’lum vaqtda bajarilganligini bildirishi. Harakat 
bilan bajaruvchi orasidagi bu aloqa gapda fe’lning shaxs-son shakllari orqali egaga tobeligini ko‘rsatishi. 
Fe’l gap tuzishda ot kabi sintaktik asos bo‘lib xizmat qilishi. Fe’llarda uyushtiruvchi xususiyati kuchliligi va 
shunga  ko‘ra  fe’l  ko‘pgina  so‘zlarga  ergashtirib,  boshqarib  kelishi.  Otning  kelishiklar  bilan  turlanishi  fe’lda 
ifodalangan ma’no talabi bilan bo‘lishi. Fe’lga xol va to‘ldiruvchi bog‘lanishi. Fe’llar ma’no xususiyatiga ko‘ra: a) 
mustaqil; b) yordamchi fe’llarga bo‘linishi. Mustaqil fe’llar harakat va holat ma’nosini mustaqil ravishda bildirishi, 

---

yordamchi fe’llar esa mustaqil fe’llarga birikib, xilma-xil ma’no anglatgan shakllar hosil qiladi. Qil, et, ayla, bo‘l 
yordamchi fe’llari asosan qo‘shma fe’l hosil qilishi uchun xizmat qilishi. 
O‘timli  va  o‘timsiz  fe’llar  bo‘lishi:  ish-harakatni  tushum  kelishigidagi  otga  o‘tganligini  bildiruvchi  fe’llar 
bo‘lishi, o‘timsiz fe’llar esa harakat fe’lning o‘zida qolganligini ko‘rsatishi. Bo‘limli va bo‘lishsiz fe’llar. Bo‘lishli fe’l 
harakatning tasdig‘ini, bo‘lishsiz fe’l esa harakatning inkorini bildiradi. 
Bo‘lishsiz shakllarni yuzaga keltiruvchi: ma –affiksi; emas- to‘liqsiz fe’li, yo‘q yordamchisi va na yordamchisi 
haqida.