kabi shakllari mavjud. Budjet nazoratini tashkil etish jarayoni ham nazoratning ana
Dastlabki moliyaviy nazoratturli darajadagi budjetlar loyhalarini tuzish,
ko’rib chiqish, tasdiqlash; daromad va xarajatlar smetasi, budjet bilan bog’liq
qonun loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida amalga oshiriladigan
nazorat shaklidir. U moddiy va moliyaviy resurslarni noratsional ishlatilishining
oldini olishga xizmat qiladi. Dastlabki nazorat chog’ida qo’shimcha mablag’larni
jalb qilish imkoniyatlari, ko’zda tutilgan xarajatlarning asoslanmaganligi
Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace USA, 2016. p. 15
aniqlanishi mumkin. Nazoratning bu shakli xo’jalik operatsiyalarining budjet
yilining boshlanishidan oldinoq qonunlar va me’yoriy xujjatlar talablari
buzilishining oldini oladi. Masalan, moliya organlari har budjet yilining birinchi
choragida barcha budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarining to’g’ri tuzilishi,
tasdiqlanishi va o’z vaqtida molyalashtiruvchi organga etkazilishi ustidan dastlabki
nazoratni o’tkazadilar1. Umuman, amaldagi qonunchilikka asosan, budjet
mablag’larini ishlatish yuzasidan olib boriladigan operatsiyalar ustidan dastlabki
va joriy nazorat bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, uning
joylardagi hududiy bo’linmalari, Moliya vazirligi G’aznachiligi (davlat budjetining
g’azna ijrosini amalga oshirish chog’ida) organlariga yuklatilgan.
Joriy budjet nazoratioperatsiyalarni amalga oshirish chog’ida, ssudalar va
budjet subsidiyalarini ajratish paytida, ajratilayotgan moliyaviy mablag’larning
rejaviy ko’rsatkichlarga muvofiqligini aniqlashda amalga oshiriladi. Nazoratning
bu shakli moliyalashtiruvchi organlar tomonidan ajratilgan va sarflanayotgan
mablag’larning o’zlashtirib olinishini, su’iste’mol qilish holatlarining oldini oladi,
moliyaviy intizomga rioya qilishni, pullik hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga
oshirilishini ta’minlaydi. Bunda buxgalteriya hizmatlari faoliyati alohida
ahamiyatga ega. Yaxshi yo’lga qo’yilgan joriy nazorat budjet resurslarini iqtisod
qilish imkonini beradi.
So’nggi nazorathisobot davri va budjet yili tugagandan so’ng amalga
oshiriladi. So’nggi nazorat hisobot yilida budjet mablag’larining ishlatilishi,
rejaviy ko’rsatkichlarning bajarilishi, xarajatlar smetasining bajarilishi, budjet
limitlari va normativlariga rioya qilinganligi, buxgalteriya hisobi va yakuniy
moliyaviy natijalarni tahlil va taftish qilish asosida o’tkaziladi. Ko’p hollarda
so’nggi nazorat natijalari keyingi moliyaviy davr uchun dastlabki nazoratga zamin
yaratadi.
Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan budjet
to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan
buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va
o’rganish shaklida amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi :
dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar
g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik
bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga
oshiriladigan;
yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng davlat
moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir.
Do'stlaringiz bilan baham: