Microsoft Word àñîñèéòåõ10. doc

 
Ekstraksiyalashning asosiy usullari
 
Amaliyotda suyuqlik aralashmalarini ekstraksiyalashning quyidagi usullari qo׳llaniladi: 
1) dastlabki aralashma va ekstragentni bir marotaba kontaktiga asoslangan jarayon (bir pog`onali 
ekstraksiyalash); 
2) har bir pog`onada toza erituvchi ishlatish yo׳li bilan ekstraksyalash (ko׳p pog`onali ekstraksiyalash); 
3) bitta yoki ikkita erituvchi yordamida qarama-qarshi oqim bilan ko׳p bosqichli ekstraksiyalash (ko׳p 
pog`onali ekstraksiyalash). 
Birinchi va ikkinchi usullar kichik hajmli ishlab chiqarishlarda hamda laboratoriya sharoitlarida 
qo׳llaniladi. 
Sanoat miqyosida uchinchi usuldan, ya’ni fazalarning qarama-qarshi oqimidan foydalaniladi. Qaysi bir 
usul qo׳llanishidan qat’iy nazar, ekstraksiyalash jarayoni erituvchini regenerasiya qilish bilan birga olib 
boriladi. Regenerasiyaning maqsadi eritmalar tarkibidagi kerakli komponentlarni ajratib olish va 
erituvchilarni qaytadan ishlatishdan iboratdir. 
Bir pog`onali ekstraksiyalashning sxemasi 28.1-rasmda tasvirlangan. Dastlabki eritma F va erituvchi S 
aralashtirgich 1  ga beriladi, 
dastlabki eritma; A, V — aralashma komponentlari; S — ekstragent; E — ekstrakt; R — rafinat. 
 
so׳ngra aralashma tindirgich 2 da ikki qatlam-ekstrakt E va rafinat R ga ajraladi. Dastlabki aralashma va 
erituvchi bir karra to׳qnashib, jarayon ko׳p vaqt davom etgan holatdagina muvozanat 
konsentratsiyasilariga yaqin tarkibli ekstrakt va rafinat olish mumkin bo׳ladi. Jarayonni davriy va 
uzluksiz rejimda olib borish mumkin. Ekstraksiyalash jarayoni uzluksiz rejim bilan olib borilganda 

---

 
123
 
regenerasiya qilingan erituvchi uzluksiz ravishda aralashtirgichga qaytariladi. Ushbu usul tarqalish 
koeffitsienti m ning qiymati katta bo׳lgan sharoitda qo׳llaniladi. 
28.2-rasmda har bir pog`onada toza erituvchini ishlatishga asoslangan ko׳p karrali ekstraksiyalashning 
sxemasi ko׳rsatilgan. Bunday jarayon bir necha pog`onalarda olib borilib, ikkinchi pog`onadan keyingi 
hamma pog`onalarda dastlabki aralashma sifatida oldingi pog`onalardan olingan rafinatlar (R
1
, R
2
,R
3
, 
...,R
1
−
n
)
 ishlatiladi. Toza holdagi ekstragentning umumiy miqdori bir necha qismlar (S
1
,S
2
,S
3
 
...,S
n
)ga 
 
28.2-rasm. Ko׳p pog`onali va erituvchini parallel ravishda ishlatishga asoslangan ekstraksiyalashning 
sxemasi: 
1, 2, 3, n — pog`onalar; S
1
,S
2
,S
3
 ...,S
n
  — pog`onalarga berilayotgan 
ekstragentlar; R
2
,R
3
, ...,R
1
−
n
  — pog`onalarga berilayotgan rafinatlar; 
 
 
 
28.3-rasm. Ko׳p pog`onali va qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi:1,2 
..... n- 1, n — pog`onlaar; 
 Ye
1
 — birinchi pog`onadan chiqayotgan ekstrakt; 
 R
1
−
n
 — oxirgi pog`onadan chiqayotgan rafinat. 
bo׳linib, paralel ravishda hamma pog`onalarga beriladi. Keyingi har bir pog`onaga dastlabki eritma 
sifatida uzluksiz ravishda konsentratsiyasi pasayib borayotgan rafinatlar (R
1
, R
2
,R
3
, ...,R
1
−
n
)
 beriladi, 
shu sababdan ekstraktning konsentratsiyasi birinchi pog`onadan (Ye
1
)  oxirgi pog`onagacha (E
n
)
 
kamayib boradi. Yuqori darajadagi toza rafinat olish uchun katta hajmdagi toza ekstragent kerak bo׳ladi, 
bu holat rafinatni regenerasiya qilish jarayonini qimmatlashishiga olib keladi. Shu sababdan ushbu 
usuldan sanoatda juda kam foydalaniladi. 
Ko׳p pog`onali qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi 28.3-rasmda ko׳rsatilgan. Qurilma 
bir-biri bilan ketma-ket bog`langan 
n
 ta pog`onalardan tashkil topgan. Dastlabki eritma F va ekstragent 
S
 qarama-qarshi yo׳nalishga ega bo׳lib, oxirgi tarkibi E
1
 ga teng bo׳lgan ekstrakt birinchi pog`onadan, 
oxirgi tarkibi R
n
 ga teng bo׳lgan rafinat esa n-pog`onadan uzatiladi. Ekstraksiyalashning ushbu usuli 
texnikaviy-iqtisodiy jihatdan katta afzalliklarga ega bo׳lganligi sababli sanoatda keng ishlatiladi. 
Ekstraksiyalashning ko׳p pog`onali va qarama-qarshi yo׳nalishli usuli kolonnali ekstraktorlarda va 
aralashtirgich tindirish qurilmalarida amalga oshiriladi. 
Oxirgi yillarda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun sanoatda flegma yordamida ishlaydigan qarama-
qarshi yo׳nalishli va ikkita erituvchidan foydalanishga asoslangan usullar ham keng qo׳llanilmoqda.