Litosfera. Tayanch iboralar

3.  Tirik  organizmlarning  bioximik  funktsiyalari.    Sayyoramizdagi  tirik 

moddaning elementar kimyoviy tirkibi bir qator kimyoviy elementlar, asosan H, S, 

O,  R,  N,  S,  kabi  elementlardan  iborat,  shuning  uchun  bu  elementlar  biofil 

elementlar deyiladi. Bu elementlarning atomlari tirik organizmlarda suv va har xil 

mineral tuzlar bilan birgalikda murakkab molekulalarni vujudga keltiradi. Bunday 

molekulyar tuzilmalar uglevodlar, lipidlar, oqsillar va nuklein kislotalardan iborat. 

Uglevodlar  –  S,  N,  O  dan  iborat  organik  modda  bo’lib,  umumiy  kimyoviy 

tarkibi  C

n

H

2n

O

n

  formulasi  sifatidagi  ko’rinishga  ega.  Uglevodlar  sodda  – 

monoshakar va murakkab yarimshakar shaklida bo’lishi mumkin. Uglevodlar har 

xil  shakldagi  xujayralarning  asosiy  energiya  manbai  hisoblanadi.  Ular 

o’simliklarda  turg’un  to’qimalarni  vujudga  keltiradi  va  organizmlar  uchun 

zaxiradagi  ozuqa  moddasi  hisoblanadi.  Uglevodlar  yashil  o’simliklardagi 

fotosintez jarayonini birlamchi mahsulidir. 

Lipidlar  –  ular  moy  va  moysimon  moddalar  bo’lib,  suvda  yomon  eriydi, 

asosan N va S dan iborat. Hujayra devorchalari (membranalar) lipidlardan tuzilgan. 

Moy  issiqlikni  sekin  o’tkazishligi  sababli  organizmlarda  himoya  funksiyasini 

bajaradi, zarur paytda organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa siftida xizmat kiladi. 

Oqsillar – organizdagi eng murakkab kimyoviy birikmalar bo’lib, 20 ga yaqin 

har  xil  aminokislotalar  yig’indisidan  iborat.  Oqsillar  molekulasi  murakkab  va 

xajmi  katta,  shuning  uchun  ularni  makromalekulalar  xam  deyishadi.  Xoxlagan 

---

aminokislotani  molekulasi  o’ziga  xos  bo’lgan  qismdan  yoki  radikaldan  (R)  va 

hamda aminokislotalarga xos bo’lgan aminoguruxlar (NH

2

)  va  karboksil  (SOON) 

guruxi  qismidan  iborat.  Oqsil  molekulalari  o’nlab  yoki  yuzlab  aminokislotali 

molekulalar  zanjiridan  iborat.  Tirik  organizmlarda  oqsillarni  ko’pligi  kimyoviy 

reaktsiyalarni  o’nlab,  yuzlab  million  marotaba  tezlashtiruvchi  tabiiy  katalizator  – 

ferment  rolini  o’ynaydi.  Hozir  minglab  bunday  fermentlar  mavjud.  Ularning 

tarkibiga oqsildan tashqari Ng, Fe, Mn va boshqa metal atomlari xam kiradi.  

Nuklein kislotalari – xujayralar yadrosida joylashgan bo’lib kislotalaring ikki 

xili  –  dezoksiribonuklein  (DNK)  va  ribonuklein  (  RNK)  kislotalaridan  iborat. 

Organizmlarni  tashqi  muhit  bilan  aloqasi  oziqlanish,  nafas  olish  va  elskrement 

ajratish yo’li bilan amalga oshiriladi. 

Oziqlanishiga qarab hamma organizmlar avtotrof va geterotrof organizmlarga 

ajratiladi.  Avtotrof  organizmlar  to’g’ridan  –  to’g’ri  atrofdagi  mineral  moddalarni 

iste’mol  qilish  xususiyatiga  ega  bo’lib,  unga  asosan  fotosintez  jarayonini  amalga 

oshiruvchi  o’simliklarning  asosiy  qismi  kiradi.  Geterotrof  organizmlar  tayyor 

organik  moddalarni  iste’mol  qiluvchilar  bo’lib  unga  mikroorganizmlarning  ko’p 

qismi  va  xamma  jonivorlar  kiradi.  Ba’zan  geterotrof  va  avtotrof  organizmlar 

orasidagi  chegarani  o’tkazish  qiyin,  chunki  ulardan  ba’zilari  xam  avtotrof  xam 

geterotrof oziqlanish imkoniyatiga ega. Bunday organizmlar  miksorof organizmlar 

deyilib,  unga  asosan  suvdagi  bir  xujayrali  organizmlar  kiradi.  Ular  suvning 

yorug’lik darajasi yetarlicha bo’lsa avtotrof, suv qorong’i bo’lganda suvda erigan 

organik moddalarni iste’mol qiladi.