Biolog 10 indd

Ongli tanlash.  Keyinchalik  insoniyat  ongining  o‘sishi,  fan  va  texnikaning 
rivojlanishi  tufayli  odamlarning  oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  dori-darmonga 
bo‘lgan  talabining  ortishi  bilan  ongli  tanlash  nav,  zot  chiqarish  ishida  asosiy 
o‘rinni  egallagan.  Bunda  yaratilmoqchi  bo‘lgan  o‘simlik  navi,  hayvon  zoti 
qanday  ijobiy  belgi-xossalarga  ega  bo‘lishi  oldindan  rejalashtirilgan.  So‘ngra 
ana  shu  reja  asosida  sun’iy  tanlash  olib  borilgan.  Bu  esa  yangi  zot,  navlar 
chiqarish  muddatining  qisqarishiga  va  tanlash  natijasining  ko‘p  jihatdan 
samarali  bo‘lishiga  imkon  bergan. 
Insonlar  sun’iy  tanlash  o‘tkazar  ekan,  birinchi  navbatda  o‘z  ehtiyojlarini 
qondirishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bu ehtiyojlar esa turlicha: iqtisodiy, 
xo‘jalik, estetik talablarni qondirish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Chunonchi, 
bir  odam  tovuqning  ko‘p  go‘sht  beradigan,  ikkinchisi  ko‘p  tuxum  beradigan, 
uchinchisi urishqoq, to‘rtinchisi esa dum patlari uzun, chiroyli zotini yaratishni 
maqsad  qilib  qo‘ygan  va  o‘z  maqsadiga  asta-sekin  erisha  borgan.  Sun’iy 
tanlashni  turlicha  yo‘nalishda  olib  borish  barcha  organizmlarga  taalluqlidir. 
Qovunlarning ertapishar (handalaklar) yozgi yupqa va qalin po‘choqli hamda 
kuzgi,  qishki  navlarini,  qo‘ylarning  qorako‘l,  hisor,  otlarning  axaltaka  qora-
bayir  zotlari  yaratilganligi  bunga  yorqin  misoldir.
Sun’iy tanlash jarayonida inson o‘zi uchun foydali belgi-xossalarini mumkin 
qadar  keskin  o‘zgartirishga  harakat  qilgan.  Bo‘r doqi  qo‘y,  cho‘chqa  zotlari, 

---

168
urug‘ ber may di gan o‘simlik navlari, itlarning 
junsiz,  kaptarlarning  shamolga  qarshi  ucha 
olmaydigan  (tovus  kap tar)  zotlari  chiqaril-
ganligi  yuqoridagi  fi kr ni  tasdiqlovchi  dalil-
lardir.  Ba’zi  madaniy  o‘sim lik  navlari, 
hayvon  zotlarining  yovvoyi  ajdod lari 
bir  tur,  boshqalariniki  esa  ikki-uch  tur 
hisoblanadi.  Masalan,  it  zotlari  chiyabo‘ri 
va  bo‘ridan,  qo‘ylar  arxar,  mufl on  kabi 
yov vo yi  ajdod  turlardan,  tovuq  zotlari  esa 
yov voyi  bankiv  tovug‘idan,  kaptar  zotlari, 
yovvoyi ko‘k qoya kaptar turidan, qoramol 
zotlari  Yevropa  turidan,  karam  navlari 
yovvoyi  karam  turidan  keltirib  chiqarilgan 
(89–90-rasmlar).
Darvin  yuqoridagi  mulohazalarning 
asos li  ekanligini  bir  qancha  dalillar  bilan 
isbotlagan. Chunonchi, Hindiston va Janubi 
Sharqiy  Osiyo  chakalakzorlarida  tarqalgan  bankiv  yovvoyi  tur  tovuqlari 
odamdan  unchalik  hurkmaydi,  kechalari  daraxt,  buta  shoxlarida  uxlaydi  va 
xonaki tovuqlar bilan chatishib nasl beradi. Bularning hammasi xonaki tovuqlar 
bankiv  yovvoyi  tovuqlardan  kelib  chiq qanligini  isbotlovchi  dalillar  sanaladi. 
Mana  shunday  usul  bilan  Darvin  boshqa  xonakilashtirilgan  hayvon  zotlari, 
madaniy o‘simlik navlari qaysi yovvoyi turlardan kelib chiqqanligini asoslagan.