Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar:  fl ora,  morfologiya,  anatomiya,  sistematika,  paleontologiya, 
hujayra nazariyasi.
Savol va topshiriqlar:
1. K. Linney ta’limotini gapirib bering.
2. J. Kyuve ta’limotini tushuntirib bering.
3. J. B. Lamark ta’limoti haqida nimalar bilasiz? 
4.  Umurtqalilarning  turli  sinfl ariga  mansub  hayvonlar  embrion  rivojlanishining 
dastlabki bosqichlarida o‘zaro o‘xshashligini qanday izohlaysiz?
5. J. Kyuvening paleontologiya sohasidagi ishlari haqida nimalar bilasiz?
Mustaqil bajarish uchun topshiriq: Karl Linney, Jorj Kyuve, Jan Batist Lamark 
ilgari surgan g‘oyalarni ajrating. 
Karl Linney
 Jorj Kyuve
Jan Batist Lamark
39-§.  CH.  DARVINNING  EVOLUTSION  G‘OYALARI
 
XIX  asrga  kelib  Angliya  sanoati,  qishloq  xo‘jaligi  rivojlangan  yirik 
kapitalistik mamlakat sanalardi. Sanoatning gurkirab rivojlanishi chorvachilik 
va  qishloq  xo‘jaligidan  olinadigan  xomashyoning  tobora  ko‘payishini  talab 
qila  boshladi.  Xomashyoga  bo‘lgan  talabni  qondirish  maqsadida  ingliz 
seleksionerlari ko‘p mahsulot beradigan qo‘y, qoramol, parranda zotlarini, ko‘p 
hosil beradigan sabzavot va donli ekinlar navlarini chiqara boshladi. Seleksiya 
natijalari  o‘sha  davrda  hukmron  bo‘lgan  hayvon,  o‘simlik  organizmlari 
o‘zgarmas,  degan  tushunchalarga  xotima  berdi.  Ch.  Darvin  o‘simlik  va 
hayvonlarning yangi formalarini chiqarishda seleksiyaning ahamiyatiga yuqori 
baho berdi, qishloq xo‘jalik amaliyotini nazariy tomondan ishlab chiqdi hamda 
undan evolutsion ta’limot yaratishda foydalandi. 

---

165
Darvin 1831-yili universitetni tamomlagandan keyin professor Genslo uni 
butun  jahon  bo‘ylab  safarga  jo‘natilayotgan  «Bigl»  kemasidagi  ekspeditsiya 
tarkibida tabiatshunos sifatida ishtirok etishga tavsiya etdi (88-rasm). 
Darvinni,  ayniqsa,  Janubiy  Amerikaning  g‘arbiy  qirg‘og‘idan  500  km 
uzoqlikdagi Galapagoss arxipelagining hayvonot va o‘simliklar olami hayratga 
soldi. U yerda qushlar, sudralib yuruvchilar ko‘p uchraydi. Sudraluvchilardan 
toshbaqalar,  chumchuqsimonlar  turkumiga  kiruvchi  vyuroklarning  har  bir 
orolda o‘ziga xos tuzilishga ega turlarini uchratish mumkin. Vyuroklar boshqa 
xossalaridan  tashqari,  tumshug‘ining  tuzilishi  bilan  ham  bir-biridan  farq 
qiladi.  Qizig‘i  shundaki,  har  xil  orolda  tumshug‘i  turlicha  tuzilgan  vyuroklar 
tarqalgan. 
Umuman  olganda,  Galapagoss  arxipelagining  hayvonot  va  o‘simliklar 
olami Janubiy Amerika hayvon va o‘simliklariga o‘xshash, lekin ayrim belgi, 
xossalari  bo‘yicha  farq  qiladi.
Qirilib ketgan qadimgi oz tishlilarning hozirgi vaqtda yashayotgan yalqov, 
chumolixo‘r,  zirhlilarga  o‘xshashligi  Darvinni  hayratlantirdi.  Bu  dalillar 
qirilib  ketgan  hayvonlar  bilan  hozirgi  davrdagi  hayvonlar  o‘rtasida  o‘zaro 
qarindoshlik  bor,  deb  taxmin  qilishga  sabab  bo‘ldi. 
Hayvonlar  geografi k  tarqalishining  ba’zi  o‘ziga  xos  tomonlari  ham  safar 
davomida Darvinni ajablantirdi. U Shimoliy va Janubiy Amerika hayvonlarini 
o‘zaro  taqqoslab,  ular  o‘rtasida  katta  farq  borligini  qayd  qildi.  Chunonchi, 
Janubiy Amerikada keng burunli maymunlar, lama, tapir, yalqov, chumolixo‘r, 
88-rasm. Ch. Darvin va 
  «Bigl» kemasining safar marshruti.

---

166
zirhli kabi hayvonlar tarqalgan. Ular Shimoliy Ame rika da uchramaydi. Uning 
fi kricha,  o‘tmishda  Amerikaning  ikkala  qismi  bir  bo‘lib,  faunasi  o‘xshash 
bo‘lgan,  keyinchalik  esa  Meksikaning  janubida  quruqlik  ko‘tarilishi  tufayli 
hayvonlarning  bir  qit’adan  boshqa  qit’aga  o‘tishi  uchun  to‘siq  hosil  bo‘lgan. 
Oqibatda  Shimoliy  hamda  Janubiy  Amerika  faunasi  o‘rtasida  hozirgi  farq 
vujudga  kelgan. 
Darvin  besh  yillik  safaridan  juda  boy  kolleksiya  bilan  qaytdi.  Bu  besh 
yillik safar organik olam evolutsiyasi haqidagi ta’limotni yaratish uchun asos 
bo‘lgan  dalillarni  to‘plash  imkoniyatini  yaratdi  va  Darvinning  kelajagini 
belgilab berdi.