Biolog 10 indd

85-rasm. K. Linney. 
6 – Biologiya 10

---

162
Organik  olam  evolutsiyasi  haqidagi  naza riyani 
birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark 
(1744–1829)  yaratdi  (86-rasm).  U  «umurtqa sizlar»  va 
«biologiya»  atamalarini  fanga  birinchi  bo‘lib  kiritdi. 
Lamarkning  evolutsiyaga  doir  fi krlari  «Zoologiyaga 
kirish»,  (1801)  va  «Zoologiya  falsafasi»,  (1809)  nomli 
asarlarida bayon etilgan.
Lamark turlar o‘zgarmaydi, degan g‘oyaga tanqidiy 
ko‘z  bilan  qaragan  va  evolutsion  ta’limotni  targ‘ib 
qilgan. Lamark fi kricha, sinf, turkum, avlod, tur kabi sistematik kategoriyalar 
sun’iy, real emas. Tabiatda faqat individlar real
 
deb hisoblagan.
Lamark  hayvonot  olamining  tabiiy  sistematikasini  yaratishni  o‘z  oldiga 
maqsad  qilib  qo‘ygan  va  shu  sababli  organizmlarning  qon-qarindoshligiga 
asoslangan  klassifi katsiyani  ilgari  surgan.  U  barcha  hayvonlarni  14  sinfga 
ajratgan. Ulardan 4 ta sinf umurtqalilarga, 10 ta sinf umurtqasizlarga tegishlidir. 
Hayvonlarni ovqatlanish, qon aylanish, nafas olish va nerv sistemasiga qarab 
6 bosqichga ajratdi. 
Olim  hayvonlar  quyi  bosqichdan  yuqori  bosqichga  ko‘tarilar  ekan,  qayd 
etilgan  organlar  sistemasi  murakkablasha  borganligini  e’tirof  etdi.  U  or-
ganizmlarni sistemaga solish ustida ishlar ekan, tuzilishiga qarab ularni tartib 
bilan  joylashtirish  mumkinligini  aytgan.  Lamark  fi kricha,  sodda  mavjudotlar 
o‘z-o‘zidan  anorganik  tabiatdan  paydo  bo‘ladi.  Keyinchalik  tashqi  muhit 
ta’siri  ostida  o‘zgarib,  davrlar  o‘tishi  bilan  murakkablashib,  tuzilishi  yuksak 
bo‘lgan organizmlarga aylanadi. Turlar o‘zgarishida vaqt asosiy omil sifatida 
muhim  ahamiyatga  ega.  Ular  muhit  sharoitiga  muvofi q  o‘zgaradi.  Lamark 
muhit  ta’siriga  javob  reaksiyasiga  qarab,  barcha  organizmlarni  3  guruhga 
bo‘lgan.  Birinchi  guruhga  o‘simliklar,  ikkinchi  guruhga  sodda  hayvonlar, 
uchinchi  guruhga  nerv  sistemasi  rivojlangan  hayvonlarni  kiritdi.  Tashqi 
muhit  organizmlarga  bevosita  va  bilvosita  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin.  Tashqi 
muhit  o‘simliklar  va  tuban  hayvonlarga  bevosita  ta’sir  ko‘rsatadi.  Nerv 
sistemasi  rivojlangan  hayvonlarga  esa  muhit  bilvosita  ta’sir  etadi.  Muhitning 
uzoq  davom  etgan  o‘zgarishi  hayvonlar  hayotiga  ta’sir  etib,  avval  ularning 
talabini o‘zgartiradi. Talabning o‘zgarishi esa shu talabni qondirish maqsadida 
qilingan  harakatlarning  o‘zgarishiga  olib  keladi.  Bunday  sharoit  davom  etsa 
hayvonlarning  xulq-atvori  o‘zgaradi.  Bu,  o‘z  navbatida,  hayvonlarning  ba’zi 
organlari  mashq  qilishiga,  boshqalarining  mashq  qilmasligiga  sabab  bo‘ladi. 
Mashq qiladigan organlarga oziq moddalar ko‘p kelib turgani uchun ularning