209
Тузилмали диагностика босқичига ўтиш
педагогнинг вазифасини
мураккаблаштиради. У педагогик жараѐн алоҳида компонентларининг
ҳолатини аниқлашдан улар орасидаги алоқаларни аниқлашга ўтади. Бошқача
айтганда, ушбу босқичда жараѐннинг тузилмаси аниқланади, демак,
педагогик
жараѐн алоҳида компонентлари орасидаги боғлиқликнинг турли даражаларини
аниқлаш учун тахминларни илгари суриш имконияти пайдо бўлади.
Гуруҳлаш ўрнига таҳлил усуллари келиб чиқади, улар объектнинг алоҳида
томонларини шакллантириш учун танланган шароитларнинг тўғрилиги ва
натижавийлиги орасидаги боғлиқликнинг мавжудлигини тасдиқлаш ѐки инкор
қилишга имкон беради. Диагностиканинг бу босқичида ўлчамлар сони
қисқаради (асос қилиб олинган баъзи ўлчамлар чиқариб ташланади,
бошқалари умумлаштирилади). Демак, натижалар амалда қўлланилишига яқин
бўлади. Шунга қарамай, фақат кейинги босқичда диагностика тугалланганлик
кўринишига эга бўлади.
Учинчи босқич – тизимли диагностика
Бу диагностика тури педагогик жараѐн алоҳида тарафларининг вазифасини
бутун тизимли ҳолат ҳамда ушбу жараѐнни ривожлантириш вазифаси
сифатида аниқлашга имкон беради. Ушбу босқичда нафақат алоҳида
компонентлар орасидаги алоқаларнинг тўла кўриниши намоѐн бўлади,
балки
турли педагогик тизимости ҳолатларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқлаш
вазифаси ҳам қўйилади. Кўп вақтлар мобайнидаги кузатиш танланма
тадқиқотларининг ўзини мужассамлаштирадиган педагогик диагностика
қўйилган мақсаддан тортиб якуний натижага эришишгача бўлган педагогик
вазиятлар занжири қай даражада ривожланишини кузатишга имкон беради.
Тизимли даражасида диагностика тугатилади.
Шуни таъкидлаш керакки, педагогик диагностика барча босқичларда
чекланган мақсадларга эришишга етарли бўлган
маълум бир вазифани
бажаради. Босқич тури педагог қандай натижаларга эришмоқчи эканлигига
боғлиқ. Турли вазифалар педагогик фаолиятнинг турли босқичларини назарда
тутади.
Педагогик диагностика (ташхис) тамойиллари
Умуман олганда, педагогик диагностика тамойилларини қуйидагича
таърифлаш мумкин.
Бутунлик тамойили. Педагогик диагностиканинг ушбу тамойилига риоя
қилишда объектни маълум ўзаро боғлиқ компонентлардан ташкил топган
бутун бир тизим сифатида кўриш лозим, чунки бундай ѐндашув
объектнинг
амал қилиш механизмига киришга, унинг таркибий қисмлари ўзаро таъсир
алоқаларининг кўринишини тузишга, уни тугалланган бир нарса сифатида
кўришга имкон беради.
Бош занжир (бўғин) тамойили. Педагогик жараѐн ва уни бошқариш шу
қадар кўп қиррали ва мураккабки, уларнинг ҳар бир тарафини ѐки
алоқаларини диагностика қилиш мумкин эмас. Қабул қилиш, педагогик
далилларни ѐзиб олиш ўзининг аҳамияти ва ҳаққонийлиги бўйича кўп сонли
хулосаларга олиб келади.
Маълумки, педагогик жараѐнга кўпгина, баъзан тасодифий омиллар ҳам
таъсир қилади. Шу сабабли ўрганилаѐтган объектнинг амал қилишига таъсир
210
қилаѐтган асосий занжир(бўғин)ни ажратиб олиш зарур. Бу ҳол жараѐнни
бошқариш бўйича чораларни ишлаб чиқишга ва бошқа аҳамиятсиз ва
тасодифий омилларнинг таъсирини камайтиришга имкон беради. Бироқ
диагностика қилиш дастурини тузишда диагностик жараѐн вақтида бош
занжир қўйилган вазифаларнинг ечилишига қараб ўзгариши мумкинлигини
ҳисобга олиш зарур.
Ҳаққонийлик тамойили. Ушбу умумилмий тамойил бутун диагностик
жараѐннинг ўзгартирилиши билан боғлиқ. Хусусиятларни ўрганиб, ички ва
ташқи алоқаларни таҳлил қила туриб,
педагог мавжуд далилларни
тушунтиришга, педагогик хулосалар чиқаришга, маълумотларга ўз
муносабатини шакллантиришга ҳаракат қилади.
Педагогик жараѐнда бир қанча субъектив маълумот мавжуд бўлганлиги
сабабли ушбу тамойилга риоя қилиш муҳимдир. Шунинг учун педагог ўзига
нисбатан ўта талабчан бўлиши, ҳолатларни баҳолашда, фикрларини
ифодалашда илмий ѐндашувни қўллаши, уларни ҳар томонлама текшириши
керак.
Детерменизм тамойили. Бу тамойил педагогик ҳолатларнинг сабаб-
шартларини, улар орасидаги алоқалар ва боғлиқликларнинг турли
қонуниятларини таъкидлайди.
Педагогик ҳолат баъзида бошқа аниқ ҳолатларнинг
таъсири натижаси
сифатида пайдо бўлишини тан олиш керак. Эҳтимол, сабаб ва оқибат
орасидаги алоқа битта ҳолатнинг иккинчисини келтириб чиқаришидадир.
Шунинг учун ушбу алоқани излаб топиш педагогик диагностика қилишда
сабабларни аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Таҳлил ва синтез тамойили. Педагогик диагностика объекти бир қатор
омиллардан ташкил топганлиги сабабли унинг негизигача дарҳол етиб бориши
мушкул. Бунинг учун таҳлил ўрганилаѐтган объектнинг хаѐлан тақсимланиб
кетиши сифатида қўлланилади. Таҳлил ѐрдамида диагностика қилинаѐтган
объект қандай мустақил элементлардан тузилганлиги, қандай алоқалар,
муносабатлар билан тавсифланиши аниқланади. Бу ҳаракатлар турли
тавсифлар, белгилар, хусусиятларни аниқлашга қаратилган. Тақсимланиш
натижасида тузилмавий бирликлар, алоқалар, ўзаро
таъсирлар, ўзгаришлар
мақсадли ўрганилаѐтган предметга айланиб қолади.
Таҳлил объектнинг ажратилган қисмларини хаѐлан ягона бир жисмга
бирлаштиришга йўналтирилган синтез билан боғлиқ бўлиши сабабли, таҳлил
ва синтез диагностик жараѐнда бир-бири билан уйғунлашади.
Педагогик диагностика тамойиллари тизимининг чегаралари, бизнингча,
қуйидагича:
таъкидлаш
лозимки,
мазкур
тамойиллар
педагогик
диагностиканинг барча босқич(даража)ларида қўлланилади, лекин педагог
томонидан қўллаш коэффициенти турлича. У ѐки бу тамойилнинг қўлланиш
хусусияти ва улуши ҳар бир ҳолатда мақсади, ҳажми ва диагностиканинг
тегишли босқичи билан аниқланади.
