R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Rezina qorishmalarni valsda tayyorlash. Zamonaviy 
texnologiyada rezina qorishmasini tayyorlash uchun valsdan 
chegaralangan tarzda foydalanish mumkin. Vals uskunasining 
ishlab chiqarish hajmi kichik bo‘lib, buyumlar assortimenti 
katta bo‘lgan korxonalarda ba’zi maxsus kauchuklar asosida 
(ftor kauchuk, akrilat kauchuk va boshq.) rezina qorishmalarni 
tayyorlash uchun qo‘llaniladi.
Vals uskunasida rezina qorishmasini tayyorlab olish uchun 
kauchuk va ingrediyentlar vallarga yuklanadi, vallar o‘zaro 
qarama-qarshi kesishuvchi oraliq tomonga aylanadi. Vallar 
sirtiga tegib turgan kauchuk qatlami adgeziya va ishqalanish 
kuchlari hisobiga o‘zaro vallar oralig‘iga vallarning aylanma 
tezligiga muvofiq tezlikda tortiladi. Oldingi qatlamga tegib 
turgan kauchuk yoki rezina qorishmasining har bir keyingi 
qatlami kogezion kuchlar hisobiga vallarning oraliq tirqishiga 
tushadi, ammo ushbu qatlam asta-sekin kamayib boruvchi 
tezlik bilan vallar yuzasidan chetlashgani sari ikkita val har 
birining yuzasidagi oraliq ustidagi maydonda doimo kauchuk 
yoki rezina qorishmasining «aylanuvchi zaxirasi» yuzaga 
keladi, undagi qatlamlar harakati ularning mos bo‘lgan val 
yuzasidan chetlashgani sari asta-sekin kamayib boradi. Mini-
mal oraliqdan ma’lum masofada qorishma qatlamlari o‘zaro 
uchrashadi va qorishmaning oraliqdan o‘tmaydigan qismi 
vallararo ponadan orqaga itarila boshlab, qarshi oqim, «aylana-
yotgan zaxira»ni hosil qiladi, vallar yuzasiga tegib turgan 
material qatlamlari esa oraliq tirqishga tortiladi.

---

96
Bu faqatgina qorishmani oraliq tirqishga yo‘naltiradigan 
ishqalanish kuchlari kogezion mustahkamlik va qorishmaning 
ichki ishqalanish kuchidan ortiq bo‘lganida kuzatiladi.
«Aylanayotgan zaxira» qismida rezina qorishmasida yuzaga 
keladigan eng katta surilish deformatsiyalari kuzatiladi, demak 
surilishning eng katta kuchlanishlari ham kuzatilib, bu eng 
jadal aralashishga sabab bo‘ladi. Surilishning kuchlanishi, aso-
san, aralashitirish harorati va deformatsiya tezligidagi rezina 
qorish 
masining qovushqoqligiga bog‘liq bo‘ladi (19-rasm). 
Rezina qorishmasining tayyorlanish vaqti va miqdori qorishma 
tarkibi va ingrediyentlarning fizik xossalariga bog‘liq bo‘ladi. 
Valoklarning harorati esa qorishmaning xossasiga va uning 
tar kibidagi ingrediyentlar faolligiga qarab belgilanadi. Ko‘p 
hollarda valslarning orqa valoki harorati 70–75°C ni, oldingi 
valoki harorati esa 45–55°C ni tashkil etadi (25-rasm). Rezina 
qorishmasini valslarda sifatli tayyorlash uchun uning oldingi 
25-rasm. Valslarning harakat qilish holati: a – vals vallari o‘rtasidagi 
rezina qorishmasi oqimi; b – valslarning har xil aylanma tezlikdagi 
vallari oraliq tirqishidagi rezina qorishma-sining oqish tezligi liniyasi.
a
b

---

97
valoki yuzasiga suyuq va mayda ingrediyentlar tekis solinishi 
kerak.
Hamma ingrediyentlar qo‘shilgandan keyin rezina qorish-
masi valok yuzasi bo‘yicha pichoq yordamida chap va o‘ng 
tomonga kesib qayta valoklar orasiga kiritiladi (26-rasm).
Valslarda rezina qorishmalarini tayyorlashda kiritilayotgan 
ingrediyentlarning ketma-ketligiga katta e’tibor berilishi va 
reglament asosida ish olib borilishi shart. Birinchi valsga beril-
gan tarkib asosida kauchuk kiritiladi, u valokka tekis yopish-
gungacha aylantiriladi. Agar tarkib ikki va undan ortiq kau-
chuk dan tashkil topgan bo‘lsa, u holatda qovqshqoqligi yuqori 
75°C
79°C
87°C
26-rasm. Rezina qorishmasini valsda aralashtirishda haroratning 
taqsimlanishi.
27-rasm. Tayyor rezina tovarlari.
7—

---

98
bo‘lgan kauchukdan boshlab valsga kiritiladi. Undan keyin 
ketma-ketlikda aralashtirgichlar (dispergator) va vulkanlash 
agent lari kiritiladi. Rezina qorishmalarga qurum, yumshatkich 
va plastifikatorlarni ketma-ketlikda kiritish katta ahamiyatga 
ega. To‘ldirgichlarni yaxshi aralashtirish uchun bir necha 
qismga bo‘lib kiritiladi. Plastifikatorlarni to‘ldirgichdan keyin 
kiritish maqsadga muvofiq. Vulkanlash agentining rezina qo-
rishmasini tayyorlash jarayonida vulkanlanish boshlanmasligi 
uchun jarayonning eng oxirida qo‘shiladi. Agarda vulkanlash 
agenti qiyin aralashadigan bo‘lsa, u holda uning boshida va, 
tezlatkichning oxirida qo‘shiladi. Ingrediyentlarni kiritib bo‘l-
gan dan keyin rezina qorishmasini valsda chap va o‘ng tomonga 
kesib, yaxshilab aralashtirib olinadi.
Tayyor rezina qorishmasi +5°C atrofidagi suvda sovitiladi 
va tindirishga jo‘natiladi.