Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Декларация 29-моддасининг 1-бандида шахснинг мажбуриятлари аниқ 
ўрнатилган: “Ҳар бир шахс жамият олдида мажбуриятларга эга”. Айнан, 
бандда шахс фақат жамият доирасидагина эркин ва тўлиқ ривожлана оли-
ши қоидасининг асослари келтирилган. Декларациянинг бу қоидаси маъна-
вий хусусият касб этади. Чунки, унга кўра, шахс ўзи тегишли бўлган жамият-
да юриш­туриш қоидаларининг умумий қоидаларини ўрнатади. Декларация 
29­моддасининг 1­банди муроса хусусиятига эгалиги сабабли БМТ Бош Асса-
блеяси томонидан 1948 йил 10 декабрда бир овоздан қабул қилинган.
Шуни таъкидлаш керакки, Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларация ­
сида шахс нинг давлатга нисбатан мажбуриятлари ва бурчлари батафсил 
кўрсатилмаган, шунга кўра давлатни шахсдан қатъий қўриқлаш зарурия-
ти мавжуд эмас. Айни пайтда, тарихан бизга маълумки, инсон ҳуқуқларини 
давлат дан ҳимоя қилиш зарурияти мавжуд. Шунинг учун Декларациянинг 
асосий мақсади — шахс ҳуқуқларини давлатга нисбатан ҳимоялашдир.
Шахснинг жамият олдидаги мажбуриятларини белгиловчи халқаро норма-
лар Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 29­ ва 30­моддаларидан 
келиб чиқади. Дарҳақиқат, Декларациянинг ушбу иккита моддаси қоидалари 
биринчидан, инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари, иккинчидан, инсон 
мажбуриятлари тушунчаларига олиб боради. Агар Декларациянинг 29­мод-

---

67
даси 1­бандида шахснинг ҳуқуқлари тушунчаси берилган бўлса, 30­моддада 
уни шарҳлашни белгиловчи универсал қўлланиладиган норма мавжуд. Шун-
дай қилиб, шахснинг барча мажбуриятлари ва ундан келиб чиқувчи муаммо-
лар ушбу икки моддада умумлаштириб мустаҳкамланган.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси БМТ Бош Ассамблеяси томо-
нидан барча давлатлар ва миллатлар учун умумий халқаро стандарт сифа-
тида эълон қилинган. Юқорида баён қилинганларнинг барчаси эркинлик, 
тенг лик ва биродарлик каби фундаментал принципларга асосланади. Уларга 
Декларациянинг Муқаддимаси, шунингдек 1­ ва 2­моддалари бағишланган. 
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини тавсифлар эканмиз, унда инсон 
ҳуқуқларини таъмин лаш ва амалга оширишнинг ҳуқуқий механизмлари бел-
гиланмаганлигига эътибор қаратмаслик мумкин эмас. Бу “ҳар қайси халқ 
ва барча давлатлар бажаришга ҳаракат қилиши лозим бўлган вазифа сифати-
да” кўпроқ маънавий императивликдир.
Айни пайтда Декларация инсон фундаментал ҳуқуқларини қамраб олган 
БМТ Уставини талқин қилишдаги энг муҳим актдир. Инсон ҳуқуқлари 
умумжаҳон декларацияси — бу, халқаро шартнома. Расмий­юридик нуқтаи 
назардан у мажбурий кучга эга эмас, чунки БМТ Уставининг 10­ ва 11­мод-
даларига мувофиқ, БМТ Бош Ассамблеясининг резолюциялари фақатгина 
тавсиявий хусусият касб этади. Шундай бўлишига қарамасдан, Декларация 
давлатлар инсон ҳуқуқлари соҳасидаги мажбуриятларининг асосий манба-
ларидан бирига айланди. У БМТ Уставини шарҳлашда муҳим восита сифа-
тида кўрилиши мумкин. Унинг норма ларининг катта қисми замонавий дунё 
мамлакатларини боғлаб турувчи халқаро одат ҳуқуқининг муҳим тимсоли 
сифатида эътироф этилади.