Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

8 

 

iste’moldan-ishlatilishdan  chiqib  ketadi  yoki  yangi  tushunchalarni  nomlovchi 

soʻzlar  paydo  boʻladi.  Bu  hodisalar  tilning  leksik  tarkibini  3  qatlamga  ajratishni 

taqazo etadi: 

1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 

2. Eskirgan qatlam. 

3. Yangi qatlam. 

Zamonaviy    qatlam  oʻzbek  tili  leksikasining  asosiy  qatlami  boʻlib,  uni 

umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid soʻzlar, 

shuningdek,  atamalar,  kasb-hunarga  doir  soʻzlar  tashkil  etadi.  Bu  qatlamdagi 

soʻzlar  yangilik boʻyog`iga  ham, eskilik  boʻyog`iga ham  ega  boʻlmaydi‖

7

.  Koʻrib 

oʻtganimiz ushbu zamonaviy qatlamda soʻzlarning nutq jarayonida koʻp yoki kam 

qoʻllanishi,  ma’lum  kishilar  nutqidagina  ishlatilishi  yoki  barcha  kishilar  nutqida 

keng qoʻllanishi inobatga olinmaydi. 

―Soʻz  ifodalaydigan  predmet  yoki  tushuncha  hayotda  yoʻqolishi,  yoki 

ularning  ma’nosini  ifodalaydigan  boshqa  soʻzlarning  paydo  boʻlishi  munosabati 

bilan  ayrim  soʻzlar  asta-sekin  qoʻllanilmay  unutila  boradi.  Ular  nutqda  kam 

qoʻllanadi.  Ularning  ba’zilarini  tushunish  mumkin,  ayrimlarini  koʻpchilik 

tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qoʻllansa, izoh talab etadi. Eskilik 

boʻyog`iga ega boʻlgan soʻzlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga 

ajratiladi: 

1. Tarixiy soʻzlar yoki istorizmlar. 

2. Arxaik soʻzlar yoki arxaizmlar. 

―Oʻtmishdagi  narsa  va  hodisalarning  nomi  boʻlgan,  ammo  hozir  eskirib 

qolgan soʻzlar tarixiy soʻzlar deyiladi. Tarixiy soʻzlar jamiyatda yoʻq boʻlib ketgan 

narsalar, shaxslar haqida gap borganda qoʻllaniladi. Hozirgi tilda ularning sinonimi 

                                                           

7

Aim.uz. Tarixiyjihatdano’zbektilileksikasi. 

---