Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

7 

 

hayotidan  hikoya  qiluvchi  ―Qisasi  Rabgʻuziy‖  asarini  chuqurroq  tahlil  va 

oʻrganish,  chop  etish  borasida  durustroq  tadqiqotlar  amalga  oshirilmagan  edi. 

Istiqlolga  erishgach, koʻp  sohalar singari adabiyot  ham  oʻsdi, rivojlandi. Qadimiy 

yodnomalar tili va xususiyatini ochishga qaratilgan ishlar ham birmuncha jonlandi. 

Xususan,  bu  sohada  H.  Dadaboyevning  xizmatlari  ham  katta.  H.  Dadaboyev 

―Qisasi Rabgʻuziy ‖ dagi  terminlarni tadqiq etdi, maqolalar eʻlon qildi. 

―Til tizim sifatida uzluksiz harakatda,  rivojlanishda boʻlib turadi. Bu uning 

ijtimoiy  mohiyatidan  kelib  chiqadi:  til  va  jamiyat,  til  va  ong,  til  va  tafakkur 

oʻrtasidagi  ikki  tomonlama  aloqadorlik  ularning  bir-biriga  taʻsirini    belgilaydi  – 

jamiyatda  yuz  beradigan  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlar,  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot, 

iqtisodiy  va  maʻrifiy  sohalardagi  islohotlar  tilning  lugʻat  boyligida  yangi-yangi 

soʻz  vaterminlarning    vujudga  kelishini,  ayni  paytda,  ma’lum  leksemalarning 

eskirib, 

tarixiy 

kategoriyaga 

aylanishini 

taqazo 

qiladi‖.

5

Soʻzlarimiz 

turmushimizdagi  va  kundalik  hayotimizdagi  yangiliklarni,  insonlarning  turmush 

faoliyatini, oʻzgarishlar va voqea- hodisalarni ifodalab beruvchi vositadir. Jamiyat 

oʻsib,  rivojlanib  borgan  sari,  tilda  foydalanish  uchun  qator  yangi  soʻzlar  paydo 

boʻla  boshlaydi  va  aksincha,  yaʻni  kundalik  turmush  jarayonida  keraksiz  boʻlgan 

soʻzlar  oʻz-oʻzidan  iste’moldan  chiqib  ketadi.Tilshunoslikda  eskirgan  va 

iste’moldan  chiqqan  soʻzlar,  iboralar  arxaizmlar  deb  atalishi  esa  hammamizga 

ma’lum.‖Leksema  ifodalagan  tushunchani  anglatuvchi  boshqa  soʻzning 

shakllanishi  natijasida  (u  ichki  imkoniyat  asosida  yasalgan  yoki  olinma  leksema 

boʻlishi mumkin) uning iste’mol doirasi toraya boradi. Bir qator semalari bilan faol 

qoʻllangan  soʻzlar  semantikasida  torayish  kuzatiladi.  Keng  qoʻllanilmagan 

leksemalar  iste’moldan  chiqib  arxaizmga  aylanadi.  Bu  jarayon  tilning  ichki 

qonuniyati asosida yuz beradi‖.

6

 

―Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha boʻlimlarida, jumladan, 

leksikasida  ham  oʻzgarishlar  yuz  beradi.  Bunda  tildagi  ba’zi  soʻzlar  eskirib, 

                                                           

5

ЖамолхоновХ. Ҳозиргиўзбекадабийтили. 2-қисм. Т., 2004.  

6

ДадабоевХ. ваб. Фзбекадабийтилилексикаситарихи. Т., 2008. 

---