Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

9 

 

yoʻq.  Masalan:  foytun,  yasovul,  taxt,  kanizak,  dinor  (tilla  pul),  chaqirim  (1  km), 

tosh  (8  chaqirim  –  8  km),  gaz  (71  sm),  botmon  (176,  128  kg),  misqol  (4,25  g.), 

miri  (5  tiyin)‖.

8

―Lekin  shuni  ham  alohida  taʻkidlash  kerakki,  hozir  koʻrib 

oʻtganimiz  misqol,  botmon.,  chaqirim  kabi  soʻzlarni  hozirgi  nutqimizda  ayrim 

shevalarda uchratishimiz mumkin.‖

9

 

―Ba’zi  soʻzlar  til  taraqqiyoti  davomida  turli  xil  narsalarni  ifodalaydigan 

boʻlib  qoladi.  Bunday  soʻzlarning  bir  ma’nosi  eskirsa,  ikkinchi  xil  ma’nosi 

zamonaviy qatlamda ishlatiladi. 

Masalan: boy soʻzining ma’nosini qiyoslang: Boy Yoʻlchini zimdan kuzatdi 

(Oybek). Sen boy boʻlaman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima boʻldi?‖

10

 

Hozir  mavjud  boʻlgan  narsa-hodisalarning  eskirib  qolgan  nomlari  arxaik 

soʻzlar deyiladi. Arxaik soʻzlar yig`indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm  – grekcha 

soʻz boʻlib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi. 

Eskirgan  soʻz  ifoda  etayotgan  narsa-hodisalar  hozirgi  hayotda  bor  boʻlgani 

uchun  uning  eskirgan  nomini  almashmay  oladigan  zamonaviy  qatlamga  oid  soʻz 

mavjud  boʻladi.  Aslida  bir  narsaning  birdan  ortiq  nomi  boʻlsa,  ulardan  til 

taraqqiyoti  qonuniyatlariga  javob  bera  oladigani  tilda  saqlanib  qoladi,  javob  bera 

olmaydigani  eskilik  boʻyog`iga  ega  boʻlib,  ishlatilmay  qolib  ketadi.  Masalan, 

sekretar  –  kotib,  mirzo,  kotiba.  Ular  ichidan  kotib  soʻzi  hozirgi  kunda  kishilar 

tomonidan  keng  koʻlamda  qoʻllanilyapti.  Sekretar  soʻzi  eskirib,  arxaiklashib 

qolgan.  Arxaik  soʻzlar  soʻzlovchining  koʻz  oldida  iste’moldan  chiqib  ketayotgan 

soʻzlardir  revolyutsiya  (inqilob),  tuman  (rayon),  viloyat  (oblast),  baynalminal 

(internotsional). 

Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), oʻmiz (koʻkrak) kabi. 

                                                           

8

Aim.uz. Tarixiyjihatdano’zbektilileksikasi. 

9

Aim.uz. Tarixiyjihatdano’zbektilileksikasi. 

10

Aim.uz. Tarixiyjihatdano’zbektilileksikasi. 

---