Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

11 

 

Ba’zi  neologizmlar  yangiligicha  qolib  ketishi,  ishlatilish  doirasi 

chegaralangan  leksikadan  oʻrin  olib  qolishi  mumkin.  Demak,  neologizm  –  nisbiy 

tushuncha.  CHunki  har  bir  davr  oʻz  neologizmiga  ega  boʻladi.Soʻz  yoki  soʻzning 

ma’nosi neologizm boʻlishi mumkin.Soʻz neologizm boʻlsa, leksik neologizm deb 

yuritiladi: broker, ... 

Leksik  neologizmlar  tamomila  yangi,  hali  oʻzlashib  ketmagan  soʻzlardir. 

Bunday  soʻzlar:  1)  oʻzbek  tilida  avvaldan  mavjud  boʻlgan  soʻz  va  yasovchi 

qoʻshimchalar bilan yasalgan yangi soʻzlardir: yetti yillik; 2) boshqa tildan kirgan 

hali umumxalq tiliga singib oʻzlashib ketmagan yangi soʻzlardir: magistr, bakalavr. 

Leksik ma’nolardan biri yangi boʻlsa, semantik neologizm deb yuritiladi. Masalan: 

Yoʻldosh (yer yoʻldoshi), payvandchi (metallni ulovchi).

11

 

―Rabgʻuziyning  ―Qisasi Rabgʻuziy‖ asarida ham qadimgi turkiy til va eski 

turkiy 

tilning 

dastlabki 

manbalarida 

qoʻllanilgan 

ayrim 

leksemalarni 

ishlatilganligini  koʻrishimiz  mumkin.  Ular  oʻz  ma’nolarini  saqlab  qolganligi  ham 

bu  soʻzlarning  ishlatilish  va  qoʻllanilish  doirasi  ancha  faol  boʻlganligidan  dalolat 

beradi.  Masalan:  qol  soʻzi.  Bu  soʻz  qadimgi  manbalar  tilida  ham  ―soʻramoq, 

iltimos qilmoq‖ ma’nolarida ishlatilganligini koʻrishimiz mumkin.  

Qadimgi turkiy tilda ―uy, turar joy‖, ―oila‖ ma’nolarida istifoda etilgan ―ew‖ 

soʻzi  ―Qisasi  Rabgʻuziy‖da  ―uy‖  semasini  ifodalash  uchun  xizmat  qilgan:  Ewi 

ičindä  kölkädä  olturub  išlägil  tedi.  ―Törű‖  leksemasi  Turfon  matnlari  va  ―Oltin 

yoruq‖  yodgorligida  ―urf-odat‖,  ―tartib-qoida‖,  ―toʻy  bazmi‖  ma’nolarida  kelgan. 

Qissa tilida esa  törä shaklida ―urf-odat‖, ―qonun‖ semalarini bildirgan: Bu qonuq 

tutmaq  töräsini  xalqqa  qoðģan  Ìbrahim;  Aydi:  elčini  öldűrmäk  pädšählar  töräsi 

ermäs‖.

12

    Oʻzbek  tilida  leksik  ma’nosi  keng  boʻlgan  soʻzlar  koʻplab  uchraydi. 

Bunga  bir  qancha  soʻzlarni  misol  qilib  olishimiz  mumkin.  Masalan,  Mahmud 

Koshgʻariyning  ―Devonu    lugʻatit    turk  ‖asarida  ―chek‖  soʻzining  bir  qancha 

shakllari uchraydi. Jumladan:  

                                                           

11

Aim.uz. Tarixiyjihatdano’zbektilileksikasi. 

12

 Abdushukurov B. B. Eski turkiy adabiy til leksikasi. T., 2015. 50-b 

---