Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

19 

 

“Oʻzbek, turkman, tojik, hind, arab, ajam, fors – qoʻyingki, hamma bani bashar bu 

ogʻir soliqdan xalos boʻlib, daromadlari oshibdi.” (―Boburnoma‖ 510-b)  Oʻtgan 

asrlar  mobaynida  mamlakatning  hukumdorlariga,  boy  vazir  va  yuqori  lavozimda 

ishlovchi    kishilarga    nisbatan    ―amirzodam  ,  hazrat,  bek,  podshoh‖  kabi 

soʻzlarning  qoʻllanganini koʻrsak, bu soʻzlar hozirgi kunda ayrim kishilar nutqida 

vulgarizm sifatidagina ishlatiladi. Hozirgi kunimizda davlatning rahbariga nisbatan 

―Prezident‖ nomini, mamlakatni idora etishda ishlovchi amaldorlarga nisbatan esa  

ularning  lavozimiga  qarab―vazir,  vazir  oʻrinbosari,  kengash  raisi  va  hokazo.‖ 

tarzidagi  soʻzlar  ishlatilishini  kuzatishimiz  mumkin.  ―Faqir,  qul,  gʻarib‖  kabi 

kishining  ijtimoiy  ahvolidan  kelib  chiqib  qoʻllangan  soʻzlarning    ham  hozirgi 

kunimizda  ishlatilish  doirasi  faol  emas.  Chunki  bu  soʻzlar    eskirdi.  Ammo  til 

taraqqiyoti  natijasida  bu  soʻz  hozirgi  nutqimizda  ―kamtarinlik‖  ma’nosida  

qoʻllanishini  koʻrishimiz  mumkin.―Yov,  gʻanim  ,  yogʻiy‖  kabi  soʻzlar  ham 

bugungi soʻzlashuv nutqimizda faol boʻlmagan soʻzlar sirasiga mansub. Xuddi shu 

soʻzlar  ifodalab  berayotgan  ma’noni    ―dushman‖  soʻzi  orqali  ifodalab 

berayotganimiz  ham  ma’lum.    P.  Qodirovning  ―Yulduzli  tunlar‖  romanida  yov, 

gʻanim,  yogʻiy―  soʻzlaridan  tashqari,  dushman  ma’nosini  ifodalab  berish  uchun 

―muxolif‖ soʻzining ishlatilganini ham koʻrishimiz mumkin boʻladi. 

 

 

“Temur  Sulton  qarshisidan  chiqqan  askarlarning    safini  yorib  oʻtmoqchi 

boʻlib, peshingacha jang qildi, lekin muxolif tomon yuqoridan tosh yumalatib, oʻq 

yogʻdirib, ularga yoʻl bermadi.”(― Boburnoma‖,285-b) 

“Boburga  shu  kerak  edi.  U  sakrab  otiga  mindi-yu  ,  dara  ichida  yovga 

koʻrinmay tayyor turgan bek va navkarlariga qarab qichqirdi:  

-  Yogʻiy chekindi! Zafar bizniki boʻlur! Taʻqib eting!‖(―Boburnoma‖. 286-b) 

―Qisasi  Rabgʻuziy‖  asarida  jami  2950  ta  turkiy  leksema  qoʻllanilgan  boʻlib, 

shundan  2795  tasini  sof  turkiy,  108  tasini  arabcha,  47  tasini  forscha-  tojikcha 

oʻzlashmalardan  turkiy  affikslar  qoʻshish  orqali  yasalgan  soʻzlar  tashkil 

---