126
Ikkinchi misol tariqasida [Pt(NN
3
)
4
]
2+
uchun quyidagi mulohazani
yuritish mumkin: Pt (Z=78) atomi [Xe] 4f
14
5d
9
6s
1
, platinaning 2+ ioni esa:
[Xe] 4f
14
5d
8
6s
0
6p
0
6d
0
tuzilishga ega. Faqat valent qavatning o‘zini yozaylik:
R1
2+
5d
8
6s
0
6p
0
. Bu yerda 5d-, 6s- va ikkita 6
r- orbitallar o‘zaro ta’sirlashib
to‘rtta gibrid orbital (dsr
2
) xnsobiga tekis kvadrat ko‘rinishidagi shaklni
hosil qiladi.
O‘zining valent qavatida elektron juftlari hamda bo‘sh orbitallari
bo‘lgan
ligand ham donor, ham akseptor vazifasini barajishi mumkin. Faraz
kilaylik, biror metall atomida d
x
2_
y
2 -orbital bo‘sh, d
xy
-orbital elektronlar
bilan to‘lgan bo‘lsin. Metall atomi ammiak molekulalari bilan reaksiyaga
kirishsin. Bu holda ammiakning
bir juft elektron buluti bo‘sh d
x
2_
y
2 -
orbital bilan qoplanadi, metall atomi bilan ammiakdagi azot atomi orasida
bitta donor-akseptor bog‘lanish hosil bo‘ladi.
Fosfin RN
3
molekulasida fosfor atomi erkin elektron juftlarga, hamda
bo‘sh d- orbitallarga ega. Agar d
x
2_
y
2 orbitallari bo‘sh bo‘lgan
metall bilan
RN
3
molekulalari reaksiyaga kirishadigan bo‘lsa, bitta elektron juft RN
3
dagi R atomidan metall atomiga o‘tadi: lekin shu vaqtning o‘zida metall
atomidagi d - orbitaldan bir juft elektron fosfor atomiga o‘tadi.
Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o‘tashi natijasida hosil
bo‘lgan bog‘lanish donor-akseptor bog‘lanish ko‘rinishining bir turi
bo‘lganligi uchun uni dativ
р-bog‘lanish (yoki р-donor bog‘lanish) deb
ataladi. Dativ
р-bog‘lanish
p-orbitallar ishtirokida ham borishi mumkin.
Lekin d-orbitallar ishtirokida borgan
р-donor bog‘lanish birmuncha pishiq,
bo‘ladi. 5-jadvalda sof
у-donor, sof р-donor va aralash у, р - donor
bog‘lanishlar hosil qiladigan ligandlar misol tarzida keltirilgan.
5-jadval
127
Bu jadvalning birinchi va ikkinchi tartib raqamidagi ligandlar «universal»
ligandlar jumlasiga kiradi, chunki ular deyarlik l-akseptor xossalari
u kadar
kuchli bo‘lmagan barcha markaziy atomlar bilan koordinatsion birikmalar
hosil qiladi.
3-qatordagi ligandlar, I, II va III yonaki guruxcha metallari bilan
koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 4- va 5- qatordagi ligandlar d-
orbitallari elektronlar bilan qisman yoki batamom to‘lgan metallar bilan
koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Yana
щuni aytib o‘tash kerakki, davr
ichida chapdan o‘ngga o‘tgan sayin ikki bir-biriga qarama-karshi holat
namoyon bo‘ladi: birinchisi — bo‘sh orbitallarnnig soni kamayib boradi; bu
holat metallning maksimal koordinatsion sonini
kamaytiradi, binobarin,
koordinatsion birikmalar hosil bo‘lishiga birmuncha chek qo‘yadi;
ikkinchisi — metall atomidagi energetik pogonalar chuqurlashadi, demak,
markaziy ion valent orbitallarining energiyasi kamayib ligandlarning
energiyalariga tenglasha boradi. Natijada metall va ligand orasidagi
bog‘lanish pishiqlana boradi. Bu ikki holat orasidagi
munosabat shunday
natijaga olib keladiki, davrlarning o‘rta q i s m i g a joylashgan elementlar
eng
Do'stlaringiz bilan baham: