6-Mavzu: Chingizxon istilosi davri adabiyoti .Mo‘g‘ullar istilosi davrida madaniy hayot.
“Chig‘atoy hududi” va undagi adabiy hayot. Pahlavon Mahmud ruboiylari.
R Ye J A :
1. Chingizlar istilosi va uning iqtisodiy – madaniy hayotidagi oqibatlari.
2. X-XIII asr xalq og`zaki ijodi.
3. Yozma adabiyot.
4.Pahlavon Mahmudning fors tilida yaratgan asarlari.
5. Badriddin Chochiyning fors tilida yaratgan asarlari.
Markaziy Osiyo xalqlarining XIII asrdagi va XIV asr boshlaridagi madaniyati, san'ati
va adabiyoti ham, ularning xo`jalik hayoti singari, Chingizxon istilosi va uning dahshatli
oqibatlari bilan bog`liqdir. XIII asrning boshlarida Markaziy Osiyoda feodal tarqoqligi ancha
kuchaygan edi. Qattiq kurashlar natijasida XII asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan yirik
Xorazm davlati Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davriga kelib siyosiy va harbiy jihatdan
zaiflashib ketdi. Mahmud Xorazmshohga qarshi feodal harbiy oppozitsiya vujudga kelgan
edi. Bu oppozitsiyani xatto Xorazmshohning onasi Turkon Xotun ham qo`llab-quvvatlar
267
edi. Xorazmshoh bilan Xalifa o`rtasida ham kuchli ixtiloflar bor edi. Sotqin Mahmud
Yalavoch (asli xorazmlik bo`lgan Mahmud Chingiz tomonidan Xorazmshohga elchi bo`lib
kelgan edi) Shuning uchun ham u Mahmud Yalavoch deb atalgan, kabi josuslar orqali
Chingizxon Xorazm davlatining ichki ahvolini egalladi va O`rta Osiyoga bostirib kirishga
bir voqea sababchi bo`ldi. Chingizning Xorazmga yo`l olgan 450 kishilik savdo karvoni 1218
yilda O`tror shahrida talanadi. Savdogarlar qirib tashlanadi.
Chingizxon qo`shini 1219 yilda Yettisuv viloyatini bosib olib, Movaraunnahr va Xorazm
chegaralariga yaqinlashib qolgan edi. Mahmud Xorazmshoh esa o`z qo`shinlarini turli
viloyatlarga bo`lib yuborgan edi. Bularning barchasi Chingizning g`alaba qilishiga qo`l keldi.
Chingiz qo`shini Buxoroga bostirib kirganda 400 vatanparvar Buxoroda turib 12 kun
davomida qattiq jang qiladi. Shahar oqsoqollarining hiyonatiga qaramay, samarqandliklar ham
Chingiz qo`shiniga qarshi uzoq va shiddatli jang qiladilar, xalq qahramoni Temur Malik
boshchiligidagi Ho`jand aholisi katta qahramonlik ko`rsatdi. O`zini davrining Iskandari deb
atalgan kaltabin Xorazmshoh 1220 yildayoq qochib ketgan edi. (U Kaspiy dengizining janub
tomonidagi bir orolda kasal bo`lib, xor-zorlikda o`lib ketadi). Chingiz qo`shini qattiq
janglardan keyin Termizni olgach, Sharqning eng yirik va eng obod shaharlaridan biri
bo`lgan Urganchga qarab yo`l oladi. Xorazmshohning valiahdi Jaloliddinga saroy a'yonlari va
askar boshliqlarining ancha qismi bo`yin egmas edi. Bu ahvolda Urganchni mudofaa etishga
ko`zi yetmagan Jaloliddin bir oz vaqt Xorazm qo`shiniga boshchilik qilgan Temur Malik bilan
birga kuch to`plab, keyin hujumga o`tish maqsadida Xurosonga yo`l oladi. Chingiz qo`shini
Urganchni qattiq qamal qiladi. Dushman to`g`onni ochib yuborib, shaharni suv ostida
qoldiradi. Shahar xarob bo`ladi. Minglab kishilar, jumladan mashhur vatanparvar Shayx
Najmiddin Kubro fojiali halok bo`ladi. Jaloliddin Xuroson, Hind daryosi atrofi va boshqa
joylarda Chingizxon qo`shiniga qarshi qattiq janglar olib boradi. Jaloliddin 1221 yilning
oxirida Hind daryosi bo`yida bo`lgan so`nggi jangda yengiladi. Oilasini dushman qo`lida,
qoldirishni istamay, onasi, xotini va boshqalarini daryo qa'riga tashlaydi, o`zi esa suzib,
Hindiston tuprog`iga o`tadi. 1224 yilning boshiga qadar Hindistonda bo`ladi, keyin esa
Zakavkazega o`tib u yerda katta davlat qurmoqchi bo`ladi. U 1231 yilda Kurdiston tog`larida
halok bo`ladi. Chingiz qo`shiniga qarshi uzoq yillar davomida mardona kurash olib borgan.
Temur Malik esa mag`lubiyatdan keyin bir siqim vatani tuprog`ini olib, Shom va Arabistonda
darvesh bo`lib bir necha yil kezib, oxiri vataniga qaytadi va mo`g`il
qo`shini qo`liga tushib o`ldiriladi.
Shunday qilib, feodal tarqoqligi, davlat boshliqlarining noahilligi va ayrim yuqori
tabaqalarning hiyonati Chin-gizxonning Markaziy Osiyoni bosib olishini hiyla yengillashtirgan
edi. Lekin mug`il istilochilariga qarashgan xalq ommasi ruhan mag`lub bo`ladi.
Ular bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi olib boradi. Buning yorqin misoli, jumladan,
Buxoro va uning atrofida Mahmud Torobiy rahbarligida 1238 yilda shiddatli xalq qo`zg`oloni
bo`lib o`tadi.
Chingiz qo`shinlari Xurosonda, Buxo roda, Samarqandda, Balxda va gullab turgan boshqa
shaharlarda vaxshiylik qildilar. San'at, boy kutubxonalar, yuksak qishloq xo`jaligi, saroylar va
masjidlar yer bilan yakson bo`lib ketdi. Chingiz istilosi Markaziy Osiyo xalqini nihoyatda
kamaytirib yuboradi. Xo`jalik va madaniy hayotda
salbiy iz qoldiradi.
X-XIII asr x alq og`zaki ijodi: Chingiz istilosining dahshatli oqibatlari, xalqning
bosqinchilarga qarshi qahramonlarga kurashi badiiy adabiyotda, jumladan xalq yaratgan
og`zaki adabiyot asarlarida o`z ifodasini topdi. "Bo`ji keldi, bo`ji keldi, Chingiz bilan Jo`ji
keldi" deb Chingiz istilosiga qarshi qahr g`azabini ifodalagan afsonalar, ertaklar yaratdi.
Mo`g`il bosqinchilariga qarshi xalq qahramonlik kurashini, vatan xoinlariga qarshi uning
nafratini yaqqol ifodalovchi asarlaridan «Guldursun» afsonasidir. O`rta Osiyo va Sintszyan
turkiy xalqlari, xususan o`g`o`z va qarluq - uyg`ur dialektining qadimgi yodgorliklaridan
bo`lgan "O`g`uznoma" ham qisman shu davrga taalluqlidir.
268
"O`g`uznoma" faraz qilinishicha, XIII asrda yoki XIV asr boshida kitobat qilingan.
("O`g`uznoma" ning bizga qadar uyg`ur yozuvida yetib kelgan nushasi, A.Shcherbakning
tahminicha, XV asrda Yettisuvda ko`chirilgan), unda qadimgi zamonlarda vujudga kelgan
mifologik afsonalar bilan birga dahshatli istilo va urushlar
tasvirlanadi.
Yozma adabiyot: Chingizxonning istilosi yozma adabiyot taraqqiyotiga ham salbiy
ta'sir etdi. Istilochilar nodir madaniyat yodgorliklarini, jumladan san'at va adabiyot asarlarini
yo`q qilib, yemirib tashladilar.
Mo`g`illar istilosi va istibdodi diniy reaktsiyaning yanada kuchayishiga, tasavvuf
tariqatlarining kengroq tarqalishiga sabab bo`ldi. Biroq diniy reaktsiya va tasavvufning
kuchayishi badiiy adabiyotdagi dunyoviy yo`nalishini bo`g`ib tashlay olmadi. Buni,
jumladan, 1233 yilda Ali degan shoir tomonidan o`g`uz dialektida yaratilgan "Qissai Yusuf"
dostonida ham ko`rish mumkin.
Pahlavon Mahmud : Pahlavon Mahmud XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning
boshlarida yashab ijod etgan mutaffakkir - faylasuf shoirdir. Mahmud ota-onasi Qo`xna
Urganchdan Xivaga ko`chib kelayotganlarida 645 (1248) yilda Xiva yaqinida tug`iladi.
Xorazmning ko`p shaharlari va Hindistonga borib kurashga tushadi, doimo g`alaba qozonadi.
Shuning uchun u "Pahlavon Mahmud" nomi bilan shuhrat qozongan. Otashin vatanparvar
Xiva yaqinida Chingizxon qo`shiniga qarshi janglarda halok bo`lgan. Xorazm askarlarining
qabri ustiga maqbara qurdiradi. Uning asosiy kasbi po`stindo`zlik, telpakdo`zlik edi. Shu bilan
birga Pahlavon Mahmud ilm-fan va badiiy adabiyot bilan shug`ullanadi. Umar Hayyomning
izidan borib fors-tojik tilida ko`p original ruboiylar yaratadi. Shamsuddin Soli-bekning
"Qomus - ul - a'lom" ("Atoqli kishilar qomusi") va Latif Alibek Ozarning "Otashkadan Ozariy"
asarlaridagi ma'lumotlariga qaraganda, u "Kanz – ul Haqoyik" («Hakikatlar xazinasi») nomli
bir masnaviy ham yaratgan. Pahlavon Mahmud 726 (1326) yilda Xivada vafot etadi.
Shogirdlari uni Xivadagi po`stindo`zlik ishxonasi atrofiga dafn etadilar. Keyinchalik uning
qabri ustiga muhtasham bir maqbara quradilar.
Pahlavon Mahmudning bizga qadar bir necha yuz ruboyisi yetib kelgan. U hayotining
so`nggi yillarida moddiy borliqning manguligi, inson va tabiat haqida fikr yuritadi. Ahloq,
odob, vatan ishtiyoqi, sevgining zavq-shavqi va boshqalar haqida so`zlaydi. Mana
Pahlavon Mahmud ruboiylaridan bir necha
namunalar (kitobda). Bu ruboiylar Pahlavon Mahmudni feodal klerikal doiralar, Pahlavon
Mahmud ijodiyotining asl mohiyatini sahnalashtirishga, uning she'rlariga ilohiy tus berib,
o`zini avliyo qilib ko`rsatishga uringanlar. Pahlavon Mahmud gumbazini "Muqaddas
ziyoratgoh" ga aylantirib, undan daromad ko`rganlar va mehnatkash xalq ongini bu "avliyo"
haqidagi afsonalar bilan zaharlashga uringanlar.
Badriddin Chochiy: Mo`g`il yag`mosi davrida boshpana izlab, boshqa o`lkalarga ketib,
o`sha yerlarda turg`un bo`lib qolgan ilm-fan, adabiyot va san'at ahillaridan biri
Badriddin Chochiydir. Badriddin Chochiy toshkentlikdir . U 1332-1333 yillarda Makkadan
qaytishda Dehliga tushib, o`sha yerda qolib ketgan.
"Qomus-ul-a'lom" dagi ma'lumotga qaraganda, Badriddin Chochiy Movarounnahrda yashagan
chog`larida turkcha (eski o`zbek tilida) she'rlar bitgan. Baxtovorxonning "Me'rot - ul -
olam" ("Olamning ko`zgusi" ) asarida berilgan ma'lumotga ko`ra u 35 ming baytli
"Shohnoma" ham yaratgan. Devonning mukammal nushalari ham no'malum qolib
kelmoqda. Uning bizgacha saqlanib qolgan asari o`limidan bir yil muqaddam, 744 yilda (1343-
1344 yillarda) to`zilgan "Sharhi Qasoidi Badri Chochiy" bo`lib, u 71 qasida, 105 qit'a, 634
g`azaldan iboratdir. Badriddin Chochiy
Sadriddin Ayniyning ta'kidlab o`tishicha, juda murakkab biruslubda she'r bitgan. Mashhur
Hind olimi "G`iyos - ul - lug`at" kitobining avtori G`iyosiddin binni Jaloliddin Mustafo 1256
(1840-1841) yilda Badriddin Chochiy asarlarini kitobxonalarga yetkazish maqsadida ularga
sharh sifatida " Kashf-ul-asror" ( "
Sirlarning ochilishi " ) asarini yozgan.
269
Badriddin Chochiyning asarlari ham, Pahlavon Mahmudning adabiy merosi kabi, hali
yetarli o`rganilgan emas.
Shunday qilib, Chingizxon istilosi va Mo`g`ilxonlarni istibdodi O`rta Osiyo xalqlarining
xo`jalik hayoti va madaniyatiga katta talofat yetkazgan, ko`p obod joylarni vayronaga
aylantirgan, ming-minglab kishilarni qirib tashlagan, ko`plarini najot istab turli mamlakatlarga
bosh olib ketishga majbur qilgan edi. Lekin istilochilar O`rta Osiyo xalqlarining ozodlik
kurashini,ularning ho`jalik va madaniyatda erishgan tajriba va an'analarini yemirib tashlay
olmadilar. Chingiz va Chingiziylarni, vatanfurush xoyinlarni fosh etib badiiy asarlar yaratdi.
Din va tasavvufning badiiy adabiyotga ta'siri natijasida peshqadam yozuvchilar yangi,
original asarlar ijod qildilar. Bu davrda qarluq, qipchok, o`g`uz va boshqa dialektlar bir-biriga
yaqinlashib, biri ikkinchisini boyitib bordi.
Mustahkamlash uchun savollar
Chingizlar istilosini so`zlang.
X-XIII asrdagi og`zaki va yozma adabiyot yodgorliklari qanday?
Pahlavon Mahmud ruboiynavis shoir ekanligini gapiring.
Badriddin Chochiyning ijodi haqida so`zlang.
Tayanch iboralar.
1.Chingizxon istilosi.
2.Xalk og`zaki ijodi.
3.Pahlavon Mahmud ruboiylari.
4.Badriddin Chochiy.
F O Y D A L A N I L G A N A D A B I Yo T L A R :
1. Pahlavon Mahmud. Ruboiylar. Toshkent, 1962 yil.
2. O`zbek adabiyoti bo`stoni. Mangu buloqlar. Toshkent, 1986 y. 158-182 betlar.
3. T.Jalolov. So`z boshi. Pahlavon Mahmud. Ruboiylar. 1962 y. 7-34 betlar.
4. Mallaev N.M. O`zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, 1976 y.
5. Abdullaev I. Poeziya na arabskom yazo`ke Sredney Azii i Xorasane X v nachale XI
vekov. Izd-vo "Fan" UzSSR. Toshkent, 1984 g.
6. Stebleva I.V. Razvitie tyurkskix form v XI veke. Izd-vo "Nauka", Moskva, 1971 g.
Do'stlaringiz bilan baham: |