Rivojlantirish instituti j. J. Jalolov, I. A. Ahmedov, I. S. Hotamov korxona tashqi iqtisodiy

3. Orqaga chekinish strategiyasi. Bu strategiya korxonaning
o‘z raqobatdoshlaridan ko‘rsatkichlar jihatidan orqada
qolayotganini sezsa, bu holda bozorda harakatni to‘xtatishi

---

1 8 9
ma’qul hisoblanadi, sobiq sheriklar bilan aloqani uzmaslik
maqsadga muvofiqdir. Bu strategiya korxona marketingiga
kelajak faoliyati uchun yaxshi maktab bo‘lishi va undan to‘g‘ri
xulosa chiqarishga yordam beradi.
Marketing-miks konsepsiyasi korxona uchun bozorga ta’sir
qilishning barcha vositalari qiymatini va kutilmayotgan samarani
hisoblashni albatta talab qiladi. Mana shu yerda bozorga
chiqarilayotgan tovarning hayotiylik davrini bilish muhimdir.
Bozorga taklif qilingan har qanday tovar o‘z xaridorini topa
olishi mumkin bo‘lgan o‘zining ma’lum hayotiylik davriga ega.
Tovarlarning hayotiylik davri bosqichlari bir-biridan farq qiladi
(10-chizma).
Har bir bosqich uchun o‘ziga xos marketing taktikasi to‘g‘ri
keladi. Tovarning davriy bosqichlariga bog‘liq holda bozor
subyektlari turlicha foyda oladi. Tovarning hayotiylik davri
ko‘pgina omillarga bog‘liq. Tovar harakatining yaxshi tashkil
qilinganligi, tovarning hayotiylik davri bosqichlarga mos ravishda
uning bahosini differensiyalash orqali — tovarning hayotiylik
davrining o‘ziga ham ta’sir o‘tkazish, ya’ni uni uzaytirish yoki
qisqartirish mumkin.
Birinchi bosqich bozorga tovarni chiqarish (kiritish) davridir.
Tovarga talab sekin o‘sadi, shuning uchun bu davrda faol
reklamadan foydalanish, ya’ni qiziqtiruvchi marketing taktikasi
talab qilinadi.
10-chizma. Tovarning hayotiylik davri.
Sotish miqdori
foyda
I
II
III
IV
vaqti
Bozorga kirish
Yuksalish
Yetuklik
Pasayish

---

1 9 0
Tovarning hayotiylik davrining ikkinchi bosqichi — sotish
miqdorlarining tez o‘sib borishi kuzatiladigan yuksalish davridir.
Uchinchi bosqich — tovarning yetuklik bosqichi. Bu davrda
sotish darajasi ikkinchi bosqichga nisbatan ancha past bo‘ladi.
To‘rtinchi va ba’zi hollarda beshinchi bosqichlarda talab sekin,
keyin esa keskin pasayadi.
Shunday qilib, tovarning hayotiylik davri bosqichlari
o‘zgaruvchan bo‘lib, maqsadli bozorda turli marketing
harakatlarini talab qiladi. Tovarning hayotiylik davri egri chiziq
shakli, davrlar doimiyligi tovarning xususiyatiga, ya’ni uning
o‘xshash mahsulotlaridan farq qiluvchi yangi xususiyatlariga
bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, tovar xususiyati iste’molchilar
talabiga javob berishi ham muhim ahamiyatga ega.
Tovarning hayotiylik davri o‘rin almashtiruvchi tovarlar soniga
va ularning raqobatbardoshligiga ham bog‘liq. Egri chiziq shakli
bir-birlik tovarni ishlab chiqarish xarajatlari bilan ham
aniqlanadi. Masalan, zamonaviy elektron texnikalar ishlab
chiqarish bugungi kunda jadal o‘sib bormoqda, ammo zamonaviy
ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zlashtirish natijasida unga
qilinayotgan umumiy xarajatlar kamaymoqda.
Shunday qilib, marketingli yondashuvda tovarning hayotiylik
davrining birinchi bosqichlaridan ko‘proq jadal foydalanish va
yangi modellar yaratish, ular bozorini rivojlantirishning barcha
chora-tadbirlarini ko‘rish kerak.
Ko‘pchilik tovarlar qisqa muddatli talabga ega bo‘ladi.
Ularning hayotiy davri davomiyligini anglab olish qiyin. Ayniqsa,
bu moda ta’siri kuchli bo‘lgan tovarlarga xosdir. Bunday tovarlar
hayotiylik davrida ikkita bosqich: birinchi bosqichda sotishning
keskin o‘sishi, ikkinchi bosqichda xuddi shunday keskin pasayishi
bilan ajralib turadi. Boshqacha aytganda, tovarni bozorga
bosqichma-bosqich kiritish mavjud emas. Bu modaning
cho‘qqisi uzoq emasligi, birdaniga va keskin pasayishi bilan
izohlanadi. Talab ham kutilmaganda keskin pasayadi. Shuning
uchun o‘ta modali mahsulotlarni bozorga chiqarish katta tijorat
tavakkalchiligi bilan bog‘liq. Bunday mahsulotlarning narxi
birinchi bosqichda juda yuqori bo‘ladi. Faqat mana shu orqali
tavakkalni oqlash va ikkinchi bosqichda talabning keskin
pasayishi natijasida ko‘riladigan xarajatlarni qoplash mumkin.
Ba’zi bir modali mahsulotlar uch bosqichli hayotiylik davriga
ega. Oxirgi bosqichda ularga bo‘lgan talab asta-sekin kamayadi,

---

1 9 1
ushbu modali mahsulotlar, ularning o‘rnini bosuvchi tovarlar
bilan siqib chiqariladi. Masalan, keksa kishilar modaga ancha
befarq bo‘ladilar va vaqtincha modadan chiqqan narsalarni sotib
oladilar. Modaning yana qaytish hollari, ya’ni bir tovarning
ikkinchi hayotiylik davriga nisbatan kamroq tebranishida uning
yana o‘sishi ham kuzatiladi. Masalan, 60-yillarda ichki
bozorimizda qandil mahsulotlariga bo‘lgan talab yuqori edi.
Vaqt o‘tishi bilan ularga talab kamayib ketdi, 80-yillarga kelib
esa bu mahsulotga talab yana keskin oshdi.
Ba’zi bir mahsulotlarga uzaytirilgan tovarning hayotiylik davri
xosdir. Bunday hollarda talab uzoq bo‘lmagan barqarorlashuv
va pasayishdan so‘ng yana uning oshishi kuzatiladi. Bunday
holning kuzatilishiga sabab turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan,
tovar qo‘llanishining yangi sohalari topilganligi, yangi bozor
segmenti, baholarning pasayishi va boshqalar. Quyida biz klassik
tovar hayotiylik davrining bosqichlariga baho va foyda bilan
birgalikda ularning asosiy tavsiflariga to‘xtalib o‘tamiz.