Dilshod Rajab
(1964-yilda tug`ilgan) o`zbek bolalar she’riyatining
iste’dodli vakillaridan biri. U Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tug`ilgan.
1990-1993-yillar Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti
aspiranturasida o`qib, "80-yillar o`zbek bolalar she’riyatida poetik mahoratning
ayrim masalalari" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1994-
2004-yillarda O`zbekiston Davlat matbuot qo`mitasida, O`zbekiston yozuvchilar
uyushmasi "Adabiyot jamg`armasi" nashriyotida, Respublika "Shahidlar xotirasi"
xayriya jamg`armasida turli lavozimlarda ishlagan. 2005-yildan buyon
O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining "Muhofaza" jurnali,
"Vaziyat" gazetasi birlashgan tahririyatida bosh muharrir o`rinbosari sifatida
faoliyat yuritmoqda. Yuzdan ortiq ilmiy, ilmiy-ommabop va publitsistik
maqolalari chop etilgan.
Bugungi Dilshod Rajab yosh kitobxonlarga "Otamning bog`i", "Daryo
ko`ngil", "Jilvon o`g`loni", "Alifbo", "Sanoq", "Sukut sarhadi", "Tanish
tovushlar", "O`n o`rtoq, sanab boq", "Poyezdning bolasi", "Baxshi bola – yaxshi
bola" singari o`ndan ortiq she’riy va nasriy kitoblari bilan yaxshi tanish.
Dilshod Rajab ijodining eng diqqatga sazovor jihati, avvalo, shoirning ona
tiliga, tilimizning so`z boyliklariga e’tiborida namoyon bo`ladi. Fikr dalili sifatida
"Panshaxaning she’ri"ga murojaat qilaylik:
O`ylab so`yla,
Birodar,
Besh panja ham
Barobar.
To`rtlik shaklidagi ushbu she’r "Besh panja barobar emas" maqoli asosida
yaratilgan bo`lib, bir qarashda, panshaxaning e’tirozida jon borga o`xshaydi,
chunki uning besh panjasi ham barobar, uzunligi bir xil. Aslida esa, maqolning
mohiyati, u, avvalo, insonga nisbatan qo`llanilishida namoyon bo`ladi. Biroq
she’rda barcha narsaga hayrat ko`zi bilan qaraydigan, har bir hikmatni o`z tajribasi
asosida qayta yaratishga intiladigan sinchkov yosh bola nuqtayi nazaridan
qaraydigan bo`lsak, bu yarim hazil, yarim chin she’r ijodkorning o`ziga xos
topilmasi ekanligiga iqror bo`lamiz. Chunki shoir ham olamga yosh kitobxonining
hayratga to`la hamda sinchkov nigohi bilan nazar solayapti, yosh bola nazdidagi
287
har bir sir-sinoatni ayni uning nuqtayi nazaridan qayta kashf etayapti. To`rtlikni
yosh kitobxonga manzur qiladigan jihat esa hayot haqiqatini qanday talqin
qilishdan kelib chiqadigan badiiy haqiqatni anglab yetishga borib taqalib, uning
muvaffaqiyati ham shu bilan belgilanadi.
"Bug`doyning taqdiri" she’ri go`yoki biz bilan siz har kuni ko`rib odatlanib
qolgan oddiygina bug`doy yetishtirilishi jarayoni tasviridan iboratday tuyilsa-da,
aslida, she’r mohiyatida, mubolag`asiz, ulkan hayot haqiqati turadi:
Maysa edi, ona oftob
Boshidan nur to`kardi.
Yuvar edi yomg`irlar goh,
Yellar silab o`tardi.
O`sib kamol topdi durkun,
Rosa pishib yetildi.
Sinovlardan o`tkazmoq-chun
Bir kun olib ketildi.
Avval, avval bilmoq lozim
Chidam-u bardoshini.
Yuritdilar boshidan zil
Tegirmonning toshini.
Endi uning pokligin ham
Bir tekshirish kerak-da.
Mayin, oppoq un bo`lsa-da,
O`tkazdilar elakdan.
Suv quydilar, mushtladilar,
Ming bir ko`yga soldilar.
Qizib turgan tandirga ham
Bir kiritib oldilar.
Non bo`lgach, u, sabr qilib
Bor sinov-otashlarga,
E`zoz qilib, ko`zga surtib,
Ko`tardilar boshlarga.
She’rni o`qir ekansiz, "inson hayotda o`zining munosib o`rniga ega bo`lish
uchun qanchadan qancha sinovlarga mardlarcha bardosh berishi, hayotdagi
qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan yengib chiqishi kerak?" - degan ritorik so`roq
beixtiyor xayolingizga kelishi shubhasiz. Chunki bug`doy maysaligidan voyaga
yetgunicha she’rda tasvirlangan jarayonlar, ya’ni pishib yetilgandan keyin
boshidan tegirmonning zil toshi yurgizilishi (un tortish jarayoni), hosil bo`lgan
unning elakdan o`tkazilishi (tozalash jarayoni), unga suv quyib mushtlanishi
(xamir qorish jarayoni), qizib turgan tandirga kiritilishi (non yopish jarayoni) va
nihoyat, u sabr-toqat bilan barcha sinovlarga bardosh berib, pishib yetilgan nonga
aylanishi natijasida e’zozlanib, ko`zga surtilib, boshga ko`tarilishi - bularning
barchasi - jonlantirish san’ati va ijodkor badiiy mahoratining qip-qizarib, singib
pishgan non singari ardoqli mahsuli. Bir qarashda, yarim hazil - yarim chin bo`lib
ko`rinadigan ushbu she’r yosh kitobxon uchun ibratning go`zal va takrorlanmas
288
namunasi. Zero, aslini olganda, har bir hazilning tagida ham uncha-muncha yuzaki
qarashlarga ko`rinavermaydigan haqiqat uchqunlari bor. Shoir esa biz bilan siz
uchun shunchaki oddiygina tuyiladigan kichik narsadan ulkan badiiy haqiqatni
ko`ra olishi va uni go`zal badiiyat qobig`ida tasvirlab, siz-u bizga manzur qila
olishi bilan ham ijodkordir.
"Yoz tongi" she’ri, o`z nomi bilan, tong otishi manzarasining tasviridir:
Chekinadi qora g`am-zulmat
Yorishadi yuzi osmonning.
Dalalarni oladi chulg`ab
Oppoq shodlik kabi yoz tongi.
Sevinchdan ko`z yoshlar maysa-o`t,
Yig`loq chigirtkalar ovunar.
Ichlariga sig`may quvonchi
"Tars" yorilib ketar qovunlar.
She’rda tasvirlangan o`ziga xos manzara – qora zulmatning chekinishi
osmonning yuzi yorishishiga sabab bo`lishi (yorug`likning zulmatdan g`olib
chiqishi!), dalalarni chulg`ab olayotgan yoz tongining qiyofasi ham shodlik singari
oppoqligi (!), bu holatdan boshi ko`kka yetgan maysa-o`tlarning ko`zi yoshlanishi
(tonggi shudring!), kechasi bilan yig`lab chiqqan chigirtkalar ham xursandligidan
ovunib, tinchishi (!), qovunlarning quvonchi ichiga sig`may "tars" etib yorilib
ketishi (!) – bularning barchasi jonlantirish va o`xshatishlardan hosil bo`lgan
topilmalar mahsulidir.
Shunga o`xshash "Qish lavhalari" turkumidagi:
Kechki osmon ohista
Qorni elay boshlaydi.
Tunning qora sochiga
Oq oralay boshlaydi,–
to`rtligi ham jonlantirishdan paydo bo`lgan poetik ifodadir. Dastlabki manzara:
kechki osmon qorni xuddi un elanganiday elay boshlaydi (o`xshatish), ikkinchi
manzara: o`z o`rnini tongga bo`shatib berayotgan tun qarib, qora sochlariga oq
oralaydi, bular esa birgalashib, tongdagi g`ira-shira yorug`likning jonlantirish va
o`xshatish vositasida yaratilgan manzarasining o`ziga xos tasviridir.
Shoirning "Varraklar quvonchi" she’ri bahor tasviriga bag`ishlanganidan
tashqari aynan bolalarcha tasavvurga yo`g`rilgani bilan e’tiborli:
O`tib ketdi badqovoq
Qishning achchiq ayozi,
Tabiat kiymoqda shod
Bayramona libosin.
Guldirab kular osmon
Chaqnab chaqmoqtoshlari,
Kulgisining zo`ridan
Chiqib ketar yoshlari.
Ichga sig`may sevinchi
Qaynab toshar buloqlar,
289
O`zaniga sig`masdan
Toshar soyu irmoqlar.
... Bizning ham ko`ksimizga
Shamol tegadi endi.
Quvonchlardan boshimiz
Ko`kka yetadi endi.
She’rda badqovoq qishning ayozi o`tib ketib, tabiat xursandchiligidan
bayramona libos kiyishi (daraxtlar gullashi, yer yuzi o`t-o`lanlar va gullar bilan
qoplanishi), osmon chaqmoqtoshlarini chaqnatib guldirab kulishi, kulgisining
zo`ridan ko`zlaridan yoshlar chiqib ketishi, buloqlarning sevinchi ichiga sig`may
qaynab toshishi, soy-u irmoqlar o`zaniga sig`masdan toshishi ("sevinchi ichiga
sig`may" iborasi) – bularning barchasi g`olibona kirib kelayotgan Bahoroyni
sharaflashning turfa qirralari sifatida sinchkov ijodkorning sehrli qalami yaratgan
topilmalardir. Bu quvonch shu qadar ulug`vorki, hatto qish bo`yi sarg`ayib yotgan
varraklarning ham ko`ksiga shamol tegadi, quvonchidan boshi ko`klarga yetadi
(varrak uchirishning jonli tasviri). Har bir misrani bezab turgan jonlantirish hamda
o`xshatishlar esa yosh kitobxonni shu paytgacha bu tarzda his qilmagan beqiyos
tasavvur olamiga olib kiradi, mushohadakorlikka undaydi.
Dilshod Rajab majoziy obrazlar orqali ham talay she’rlar yaratgan. Shoir
she’riyatida qushlar, uy hayvonlari, turli buyumlar bor. Ular yordamida shoir
o`quvchilarni hayotni tushunishga chorlaydi hamda Piyola, Supurgi, Narvon,
Qoziq kabi jonsiz narsalarni obraz darajasiga ko`tarib, ularning tabiiy holatidan
inson olamiga daxldor xulosalar chiqara olgan. Masalan, "Qoziqning maslahati"
she’rida shunday xususiyat ko`zga tashlanadi:
Charxla tinmay kallani,
Bo`lma to`mtoq, do`stginam.
Boshing o`tkir bo`lmasa,
Yeysan to`qmoq, do`stginam.
She’rni o`qigan kitobxon qoziqning boshiga to`qmoq bilan urilishini ko`z
oldiga keltiradi va shoirning nima demoqchiligini anglab yetadi. Bolalarni
tozalikka chaqirishda esa shoir sochiq majoziy obrazidan o`rinli foydalanadi:
Nopoklarni sevmayman,
Ular menga yot doim.
Kim bo`lmasin, aslida
Ikki yuzim oq doim.
Shoir hayvonlar obrazidan foydalanib, bolalar, ayni damda, kattalar orasidagi
nuqsonlarni birma-bir ochib beradi. "Oshqovoqning shikoyati” she’rida bu jihat
yaqqol ko`rinadi:
O`ylamasdan bir gapni
Aytaverar Mirsaid.
Men bekorga pushtaga
Yotmayman-ku ishshayib.
Xo`p mazali qilaman
Odamlarning oshini.
290
Nechun menga o`xshatar
Norbo`taning boshini?
O`qituvchilar ko`pincha "ikki"chi bolalarga "Kallami bu, yo oshqovoq" deydi.
Shoir fikr yordamida bolalarga aqlsiz odamning kallasidan qovoq ham yaxshi,
qovoq shirin va foydali, demoqchi. Dilshod Rajab majoziy obrazlar yaratar ekan,
goh adabiyotdagi an’analarni davom ettirsa, goh novatorona yondashib, majoz
yordamida bolalarga ta’lim-tarbiya beradi. Uning bu she’rlari o`zbek bolalar
adabiyotida mavjud majoziy obrazlar safini kengaytiradi va bolalarning barkamol
bo`lishiga hissa qo`shadi.
Dilshod Rajabning "Eng buyuk boylik", "Toshning boshi", "T" to`g`risida
ertak", "O`g`rining qismati" ertaklari o`zbek adabiy ertakchiligiga munosib hissa
bo`lib qo`shiladi. Uning ertaklaridan biri "Toshning boshi" "T" to`g`risida ertak"
bo`lib, tovush va harflarning qudratini tushuntirishga xizmat qiladi. Toshdagi "T"
harfining jonlantirilishi yosh kitobxonni qiziqtirishi tabiiy:
Ertakda tavze’, ya’ni tovush takroridan o`rinli foydalanilgan:
Tosh qotibdi shunda tosh,
Tunda ajalning o`zi.
Turar tishi g`ijirlab,
Tikib arofat ko`zin.
Dilshod Rajab o`z she’rlarida o`xshatish, sifatlash, jonlantirish, anafora,
tavze’, takror kabi badiiy san’atlardan foydalanib, she’rlarining ohangdorligini,
mazmundorligini oshiradi. Shoir asarlari badiyati bilan ham ajralib turadi. Uning
she’rlarida Vatan obrazi asosiy o`rin tutadi. Shoir majoziy obrazlar yordamida
bolalarga to`g`ri ta’lim berib, ularning barkamol avlod bo`lib yetishuviga munosib
hissa qo`shmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |