Kavsar Turdiyeva
(1958-yilda tug`ilgan) Toshkent davlat universiteti va
Sankt-Peterburg davlat universitetida o`qigan. 1994-yilda "Hozirgi zamon bolalar
she’riyatida ma’naviyat muammolari" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini
himoya qilgan. Shoiraning "Varrak", "O`ynayapman, o`ylayapman", "Qush bo`lib
uchgan ona", "Raqamlar bo`ylab sayohat", "Quvnoq alifbo bo`ylab sayohat" kabi
kitoblari chop etilgan.
Kavsar Turdiyeva ijodida ona tili va ona tili faniga oid she’rlarning rang-
barang namunasini uchratishimiz mumkin. Xususan shoiraning “Ona tilim”
she’rida ona tilining naqadar go`zal va ma’no mazmunga boy ekanligi aytib
o`tilgan. Bu barmoq vaznida yozilgan bo`lib, 4+3 shaklida turoqlangan. “Ona
tilim” she’rida ona tilimiz onalarning allasiga, opa-singillarning yallasiga,
momolarning hikoyalarida namoyon bo`lishi she’rda juda chiroyli tasvirlangan.
Shoiraning “Tillar ko`pdir dunyoda” she’rida esa tillar haqidagi ta’rif shunday
boshlanadi:
Tillar ko`pdir dunyoda,
Bir- biridan ziyoda.
Kulib bizlarga qarab,
Arabcha so’zlar arab.
Kavsar Turdiyeva ijodida nafaqat ona tilimizga muhabbat, balki o’zbek
tilining nazariy qirralarini poetik talqin etishi muhim ahamiyatga ega. Shoiraning
alifbodan boshlab, o’zbek tilining so’z turkumlari, gap bo’laklari, kelishik
279
qo’shimchalarigacha lirik ifoda etishi diqqatga sazovor. Aynan shu jihat shoiraning
o’ziga xos yo’nalishini belgilaydi desak, yanglishmagan bo’lamiz. Ilmiy tushuncha,
nazariy ma’lumotlarni badiiy so`z yordamida obrazlantirib, mustaqil sujet,
kompozitsion butunlikda lirik ifodalaydi.
Masalan, uning “Ot” she’rida ot so’z turkumi shunday ta’riflanadi :
Bosh so`z turkumi , “ot”dir u
Barchaga ham yoddir u.
“Atoqli “, “Turdosh “ bo`lar,
Ba’zan harfi bosh bo’lar.
Haqiqatan, mustaqil va yordamchi so’z turkumlari ichida birinchi bo`lib Ot
so`z turkumini o`rgnamiz. Kavsar Turdiyeva ijodidagi ushbu she’r o`quvchiga aniq
va tushnarli tarzida ot so`z turkumini ifodalash uchun ikki guruhga bo`linishi
ta’kidlangan. Yoki:
Yigirib turli ipak,
Kiygandek turfa ko’ylak.
Go’yo bir - bir kelishib,
Kelgach olti ” Kelishik”.
Shoiraning ushbu she’rida nafaqat atoqli va turdosh ot balki, kelishiklarga ham
murojaat qilishini ko`rish mumkin. She’rda kelishiklar badiiy san’atning “tashxis”
san’ati asosida aytib o`tilgan.
Ot go`yoki nurlanar,
Kelishikda turlanar.
So`ng o`zgarib bir onda,
Tuslanadi shaxs-sonda.
She’rda
so`zlar kelishik qo`shimchalarini olib turlansa, shaxs-son
qo`shimchalari bilan tuslanishi nazariy jihatdan haqiqatligi ayonlashadi. Kavsar
Turdiyeva yana bir she’rida o`z va ko`chma ma’noda ishlatiladigan so`zlarni
ajratishni poetik ifodalaydi:
Ovqat achchiqdir, yema!
Menga achchiq so`z dema.
Kelib qoldi kumush qish,
Men qo`ydirdim oltin tish.
Bundan biz qaysi so`z birikmasi o`z ma’nosida, qaysi so`z birikmasi ko`chma
ma’noda ekanligini yaqqol ko`rish mumkin. Ya’ni ushbu misrada achchiq ovqat o’z
ma’nosida va achchiq so’z ko’chma ma’noda ekanligini o’quvchilar qiynalmasdan
topa oladilar. Keyingi misradagi “ kumush qish” hamda “oltin tish” shunga misol
bo`la oladi. Ushbu misradagi “Kumush qish” so`z birikmasi ko`chim ma’noning
metafora asosida qo’llanilgan.
Alifbe- she’rlar turkumi nafaqat boshlang`ich sinf o`quvchilarining savod
chiqarishlari uchun, balki harfiy san’at asosidagi badiiy ijodga daxldorligi bilan
e’tiborni tortadi. Istiqlol yillarida alifbe she’rlarning yanada rang-barang namunalari
yaratildi.
280
“Alifbe-she’rlar odatda,– deb yozadi adabiyotshunoslar,– yangi alifbo qabul
qilinishiga bevosita aloqadordir”
Darhaqiqat, lotin yozuviga asoslangan yangi alifboni yosh avlodga teran
singdirish, shu bilan birga katta avlodning ham bu jarayonga o`rgatishda she’riy
alifbolarning ahamiyati katta. Xususan, alifboni badiiy ijodning turli kompozitsion
shakl va usullarida, janriy xilma-xillikda ifoda etish bu maqsadning ijobiy
ko`rinishlaridir. Jumladan, o`zbek bolalar she’riyatida Kavsar Turdiyeva ijodi aynan
lotin yozuviga asoslangan alifbe-she’rlarga boydir. Shoiraning ko`pgina she’rlari
o`quvchiga alifboni nafaqat nazariy jihatlarini, balki uning mumtoz adabiyotimizga
xos an’analar, she’riy san’atlar vositasida anglatishga xizmat qiladi.
Aytaylik, K.Turdiyeva “Biz shunaqa bolamiz” she’rini “ she’riy alifbo” deb
ko`rsatadi. Unda lotin alifbosidagi 29 ta harfning har biri bilan boshlanuvchi so`zlar
alifbo tartibida she’riy vazn va qofiyaga solingan. Mazmunida esa aqlli, besh baho
oladigan, do`stlari ko`p va eli mustahkam, jajji botirlar, Vatanga qo`shqanot
bo`lgan eng ibratli avlod tarannum etiladi. Shoiraning “Sehrli harflar oroli”
she’rida esa harflar endi o`zining imloviy vazifasini tushuntiradi:
Aa – Men “A”dirman, “A”dirman,
Ko`p narsaga qodirman,
“Qor”, “Bol”, so`zlarga qara:
Yasadim “Qora, bola”.
Bunda har bir harfga bag`ishlangan misralarning mustaqil kompozitsiyaga,
mustaqil qofiya va mazmunga egaligi, qolaversa butun she’rni birlashtiruvchi
yagona yetti hijoli ritm esa misralarning 4+3 tarzidagi turoqlanishi bilan she’riy
ritmni tashkil etgani e’tiborga loyiq. To`rtliklarning rang-barangligi – o`zini
tavsiflayotgan harflarning so`zga qo`shilish o`rnidir. Shoira alfavitdagi
harflarning joylashuvini yaxlit qit’aga o`xshatsa-da, go`yo harflarning har biri
alohida oroldir. Ularning xususiyati, vazifasi, so`zdagi o`rni, unli-undoshligi
xilma-xil. Buni shoira ayrim harflar misolida yaqqolroq tushuntiradi:
Ff– Men unliman, undoshman,
Fazo so`zida boshman.
Ba’zan “V”dek jaranglab,
Qolsam yurma alanglab.
Shu tariqa, o`quvchiga harflarni tanishtiribgina qolmay, uning yuqori sinflarda
beriladigan ilmiy ta’rifi haqida ham tushuncha berayotganidan dalolatdir. Shu
jihatdan bunday she’rlarni harfiy san’atga asoslangan pedagogik she’rlar qatorida
e’tirof etish mumkin. She’rdagi ayrim harflar ta’rifi esa Shermuhammad Munisning
“Savodi ta’lim” manzumasiga yaqinligi bilan ya’ni, harflarning shaklini tabiatdagi
narsalarga qiyoslash orqali aniqroq tasvirlash kuzatiladi. Masalan, alifbodagi “Ch”
harfi o`zini shunday tanishtiradi:
Chaqqondirman, chiroyli,
Shaklim narvon va yoyli.
Men qo`shilsam oynakka
281
Ko`zing tushar choynakka.
Bu jihat shoiraning alohida turkum she’rlarida ham uchraydi. Jumladan, “D”
o`xshaydi Ilhomga” she’rida lotin alifbosidagi harflar quyidagicha obrazlanadi.
“O” dumaloq go`yo shar,
“N” o`xshaydi narvonga,
“L”ilingan javonga,
“S” o`xshaydi oqqushga,
“V” qanot yozgan qushga,
“A” o`xshab ketar tomga,
“D” o`xshaydi Ilhomga
Yurar qaddin qilib dol.
Go`yo yuz yasharli chol.
K.Turdiyeva shu tarzda alfavitdagi har bir harfga to`xtalib, harflardan goh
topishmoq, goh o`yinchoq, ba’zan esa bolalarga o`git berish maqsadida
foydalanadi. Natijada, harfiy san’atlarning yangi talqinlari namoyon bo`ladi.
Muallifning “Kasblar she’rga aylandi, alifbega joylandi” she’rida alfavit
tartibidagi harflar saf tortib, o`zi bilan boshlanuvchi kasblar haqida so`z yuritadi.
Har biri 10-14 misralik she’rda aniq bir kasb-hunar haqida so`z boradi, ular
o`zaro mustaqil sujetga ega bo`lsa-da, barchasi “yo bo`lsammi” so`zidan
boshlangani, mantiqiy bog`lqligiga ko`ra yaxlit she’rdir. Alifbe she’r orqali
o`quvchilar o`ttizdan ortiq kasb-hunar haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Rost,
she’rda kichkintoy bolalarning tasavvuriga hali sig`maydigan kasblar haqida ham
fikr yuritiladi. Masalan, elchi, g`avvos, lug`atshunos kabi. Ammo shoira o`zining
zamondosh o`quvchilarini yangi voqelik, chet tillarini 1-sinfdan o`rgatilishi va
xalqimizning iqtidorli farzandlari tafakkuriga mos fikr yuritishni ko`zlaydi. Bunda
shoira tajnisli so`zlardan ham foydalangan:
Do'stlaringiz bilan baham: |