О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Dars o`tish uslubi: o`qituvchi materialni bayon qilishda suhbat usulidan foydalanadi, 
o`quvchilarni ijodiy izlanishga undaydi, toponimik materallarni topib, ularning ma`nosini 
mustaqil echishga o`rgatadi.
 
Suhbat uchun savollar: 1. Arablar hukmronligining qulashiga asosiy sabab nima? 2. 
Somoniylar davlati qachon tashkil topdi va unga kim asos soldi? 3. Xo`jalikning yuksalishiga 
nima sabab bo`ldi? Qanday feodal sha^arlarni bilasiz?
 
YAngi mavzuning konspekti. VIII asr oxiri —  IX asr boshlarida xalifalik og`ir siyosiy 
tanglikka uchradi. Bo`ysundirilgan xalqlarni itoatda tutish arab xalifalari uchun tobora qiyin 
bo`lib qoldi. O`rta Osiyo xalqlarining tez-tez qo`zg`olon ko`tarib turishi, xalfalikning o`z 
ichidagi feodal urushlar arab xalifaligini zaiflashtirib qo`ydi va mustaqil mahalliy davlatlarning 
paydo bo`lishiga olib keldi. Xalifaning Xurosondagi noibi Tohir ibn Husayn (u mahalliy oqsuyak 
er egalari orasidan chiqqan) 821 yilda o`zini mustaqil hokim deb e`lon qildi. SHu tariqa 
Tohiriylar sulolasi (821 —873) ga asos solindi va bu sulola Xurosonda yarim asrdan ko`proq 
hukm surdi. Tohiriylar davrida O`rta Osiyoning ayrim viloyatlarini 819 yildan boshlab Somon 
xonadonining avlodlari —  Somoniylar idora qila boshladi. Bir vaqtlar Somoniylar xalifalikka 
qarshi ko`tarilgan xavfli qo`zg`olonni bartaraf etishda xalifaga yordam bergan edilar, o`sha 
qo`zg`olon Samarqandda boshlanib, butun O`rta Osiyoga yoyilgan edi.
 
Tohiriylar sulolasining xalqqa qilgan jabr-zulmi mehnatkashlarni qo`zg`olon ko`tarishga 
majbur etdi. Qo`zg`olonga shahar hunarmandlaridan misgarlar (safforiylar) boshchilik qildi. 837 
yilda Tohiriylar ag`darilib, Xurosonda Safforiylar davlati barpo qilindi. Buxoro Safforiylarga 
tobe bo`lishni istamadi. U somoniylarga murojaat etib, Buxoroni o`z qo`l ostiga olishni iltimos 
qildi. Nasr Somoniy 875 yilda ukasi Ismoilni Buxoroga hokim qilib yubordi.
 
«Ismoil  Somoniy butun Movarounnahrni o`z qo`l ostida kuchli davlat qilib birlashtirdi. 
Xurosondagi Safforiylar davlatiga barham berdi va bu o`lkani o`z davlatiga qo`shib oldi. Ismoil 
Somoniy zamonida bu davlat har tomonlama kuchaydi. SHunday qilib, IX asr oxirlarida O`rta 
Osiyo arablar istibdodidan tamoman xalos bo`ldi. Poytaxti Buxoro bo`lgan mustaqil feodal 
davlat tashkil topdi va bu davlatni Somoniylar sulolasidan bo`lgan amirlar X asrning oxirlariga 
qadar idora qilib keldi.
 
Arablar hukmronligi davrida mehnatkash kadovarlarni arablar va mahalliy feodallar talab 
keldilar. Aholidan turli soliq va jarimalar undirib olish uchun xalq ommasi xonavayron qilindi. 
SHahdrlar vayron bo`lib, huvillab qoldi. Mamlakat xo`jaligi orqaga ketdi. Xonavayron bo`lgan 
ming-minglab kadovarlar shaharlarda ish qidirib yurardilar. Lekin mamlakat arab istilochilari 
hukmronligidan xalos bo`lgandan keyin har holda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi 
uchun imkon tug`ildi. YAngi-yangi kanallar, to`g`onlar, suv omborlari qurilib, minglab gektar 
erlar o`zlashtirildi, mamlakat chegaralari mustahkamlandi, dehqonchilik va hunarmandchilik: 
degrezlik, miskarlik, temirchilik, kulolchilik, to`qimachilik, shuningdek, konchilik ancha 
rivojlandi. YAqin SHarq mamlakatlari, Rus davlati, xazarlar, Volgabo`yi bulg`orlari hamda 
Xitoy bilan savdo-sotiq ishlari olib borildi.
 
Bu davrda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Urganch, Kesh (SHahrisabz), Marv va boshqa 
shaharlar xo`jalik va madaniyatning yirik markazlariga aylandi. SHahar mahdllalarining 

---

 
73 
markaziy qismida hukmdorlar xonadoni a`zolari xamda boy savdogarlar, ruhoniylar va boshqa 
oqsuyaklar xashamatli hovli-joylar qurdilar, podsholikning qurol-yarog`, asbob, egar-jabduq 
ishlab chiqaradigan maxsus ustaxonalari tashkil topdi. SHaharlarning qiyofasi o`zgarib bordi: 
yangi imoratlar, hukumat idoralari, katta ustaxonalar, karvonsaroylar, machit, madrasa va boshqa 
binolar qurildi. Hunarmandchilik do`konlari, savdo rastalari ko`paya boshladi. SHaharlarga atrof 
qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib joylashdi.
 
O`rta asr shaharlari uch qismdan iborat edi: shaxar markazidagi o`rda (ark), uning 
tevaragini o`rab olgan ichki shahar (shahriston) xamda tashqi shahar (rabotlar)dan tashkil topgan 
edi. Bir qancha rabotlar tez orada kattalashib, obod joyga aylandi. Rabotlarda katta-katta 
imoratlar qad ko`tardi, bozorlar va hunarmand-kosiblar mahallalari paydo bo`ldi. Bu erda 
zargarlar, sarroflar, to`quvchilar, kulollar, shishagarlar va boshqa shu singari kosib-
hunarmandlarning uylari va do`konlari joylashgan edi.
 
SHaharlar bilan bir qatorda qishloqlar ham mamlakatning iqtisodiy hayotida katta rol’ 
o`ynaydigan bo`lib qoldi. Movarounnaxr va Xorazm vohalaridagi ko`pgina qishloqlar 
to`qimachilik, kulolchilik miskarlik, duradgorlik va boshqa xil hunarmandchilikda muhim o`rin
 
e
galladilar. CHunonchi, Buxoro viloyatidagi hozirgi Zandona qishlog`i Somoniylar zamonida 
«zandonacha» deb atalgan ip gazlamasi bilan O`rta Osiyoda va ko`pgina xorijiy mamlakatlarda 
nom chiqargan edi. Har ikki o`lkaning, ya`ni Movarounnahr bilan Xorazmning qishloq va 
shaharlarida sirlangan sopol idishlar, chiroyli va nozik qilib ishlangan shisha idishlar yasaldi.
 
Mamlakatning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi ichki va tashqi savdoning kengayishiga olib 
keldi. Paxtadan yigirilgan ip va to`qilgan gazlamalar, kunjut va chigit moyi, mayiz, o`rik va 
boshqa quruq mevalar uzoq mamlakatlarga olib ketilar edi. Dashti qipchoq, Janubiy Sibir’ va 
Mo`g`ulistondagi ko`chmanchi chorvadorlarga egar-jabduq, kiyim-kechak, o`q-yoy, qilich, 
bo`yoq zargarlik buyumlari, dori-darmon, idish-asbob va boshqa narsalarni etkazib berishda 
Movarounnahr asosiy rol’ o`ynaydigan bo`ldi.
 
Farg`onaning hunarmandchilik mahsulotlari —  egar-jabduq, kiyim-kechak, shisha va 
sopoldan yasalgan nozik buyumlar, mevalar va G`arb mamlakatlaridan keltiriladigan zeb-ziynat 
buyumlari, qurol-yarog`lar o`sh va o`zgan shaharlari va tog` dovonlari orqali Koshg`arga, undan 
Xitoyga olib borilardi. Movarounnahr bozorlari orqali YAqin va o`rta mamlakatlariga ipak, 
kumush, teri, jun, qo`y, qoramol, tuya kigiz, asal, turli xil mo`ynalar olib borilardi.
 
Xorazmdan Ustyurt va Dashti qipchoqning g`arbiy rayonlari orqali Volga bo`yiga, undan 
Novgorodga boriladigan karvon yo`lida quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino qilingan 
edi. Volganing yuqori oqimidagi Bulg`or va quyi oqimidagi Hazar davlatlariga hamda Rusga 
Xorazm orqali O`rta Osiyodan guruch, quruq meva, paxta va jundan to`qilgan kiyimlar, 
shirinliklar, gilam va shu kabi narsalar, Xitoy, Hindiston, eron, Turkiya, Iroq, Afg`oniston va 
boshqa mamlakatlardan olib kelinadigan mollar chiqarilar edi. Bulg`or va Xozar davlatlaridan 
esa O`rta Osiyoga po`stinbop qimmatbaho terilar, mum, o`q-yoy, baliq elimi, kastorka moyi, 
bulg`ori charm, qarchig`ay, qo`y, sigir, asal, baliq va boshqa mollar olib kelinar edi. O`rta 
Osiyoda ishlangan va chet davlatlardan keltirilgan hunarmandchilik mollarining ko`p qismi O`rta 
Osiyo shaharlaridagi bozorlarda sotilardi. Savdo muomalasida Tohiriylar va Somoniylarning 
kumush dirhamlari yuritilar edi.
 
Somoniylar davrida ariq ochish, suv omborlari va to`g`onlar qurish, qal`alar va mudofaa 
inshootlari qurish kabi katta qurilishlar avj oldirilishi munosabati bilan mexnatkash aholining 
ahvoli yanada og`irlashdi. Bunday qurilishlarda har xonadondan bir kishi yiliga bir necha oy 
hasharchi sifatida safarbar etilib, tekinga ishlab berishga majbur edi. Masalan, Buxoro vohasini 
ko`chmanchi qabilalarning talonchilik xurujlaridan mudofaa etish uchun shu voha atrofi 783 — 
831 yillarda baland devor bilan o`rab olindi. Bu inshoot «Devori kampirak» nomi bilan mashhur 
bo`lib, qariyb 400 km uzunlikda bo`lgan va uni qurishda ko`p ming hasharchi 49 yil mehnat 
qilgan. Uning qoldiqlari hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. SHunga o`xshash uzun mudofaa 
devorlari VIII asrda Samarqand va Toshkent vohalarining atrofida ham bino qilingan.
 
Mehnatkash xalqni shafqatsiz ezish va jabr-zulm o`tkazish pirovardida xalqning sabr 
kosasini to`ldirgan. Xalq milliy zulmga chiday olmay g`alayon ko`tara boshlagan. Masalan, 961 

---

 
74 
yilda Buxoroda novvoy Abubakir rahbarligida xalq qo`zg`oloni bo`ladi. Bu qo`zg`olonda shaxar 
kambag`allari bilan birga dehqonlar ham ishtirok etadi. Qo`zg`olonchilar Somoniylar hukmdori 
amir Abdulmalikning saroyini talab, unga o`t qo`yib ketadilar.
 
Xalq qo`zg`olonlari garchi engilgan bo`lsa xam, lekin mazlum xalqning mustabidlarga 
qarshi kurashida muhim o`rin tutdi. Bu qo`zg`olonlar feodal tuzum negiziga bolta urdi.
 
Feodal zulmning kuchayishi, shahar va qishloqlardagi mehnatkash omma turmushining 
nihoyatda yomonlashuvi mamlakatning iqtisodiy va siyosiy qudratiga putur etkazdi. Davlatning 
mustahkam emasligi, feodallarning markaziy hokimiyatga qarshi kurash olib borishi natijasida 
Somoniylar davlati ancha zaiflashdi. Bu davlat Qoraxoniylar qo`li ostida birlashgan ko`chmanchi 
turkiy qabilalarning zarbasiga bardosh bera olmadi.
 
Mavzu batafsil bayon qilingach, yangi mavzu bo`yicha o`quvchilarning javoblari 
umumlashtirilgandan so`ng o`qituvchi ularning diqqatini feodal shaharlar va ular nomlarining 
kelib chiqish tarixiga jalb etadi. Masalan, «Buxoro shahrining arxitektura yodgorliklari» tarixini 
quyidagicha bayon etish mumkin: