О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Buxoro  —  qadimiy,    tarixiy,    yodgorliklarga    boy shahar. Narshaxiy Buxoroning 
Numijkat, Bumiskat, Madinat us —  Sufriya, ya`ni «Mis shahar», Madinat o`t —  tujjor, ya`ni 
«Savdogarlar shahri» degan nomlari borligini aytadi: «Buxoro, —  deb davom etadi tarixchi,— 
degan nom u nomlarning hdmmasidan ma`qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi ham 
bunchalik ko`p nomga ega emas. Bir xddisda Buxoro nomi Foxira bo`lib qolgan. CHunki 
«Qiyomat» kuni Buxoro  shahri o`zida shahidlarning ko`pligi bilan faxr qiladi» (BT, 28-bet). 
Buxoroning Foxira deyilishi dinga qorilgan afsona, albatta, ikkinchidan, arab grafikasi 
oqibatidir. Buxoro nomi «Abdullanoma» va boshqa bir qator asarlarda «Vixara» tarzida 
keltirilib, otashparastlar ibodat qiladigan joy ta`riflanadi. Uning etimologiyasi xam bor.
 
Xalqda Buxoro —  Bog`ora degan rivoyat ham bor. Buxoro so`zining etimologiyasi aniq 
emas.
 
Buxoro  —  sanskritcha vixara so`zidan olingan bo`lib, «ibodatxona» ma`nosini bildiradi, 
degan fikr bor. V. A. Livshitsning fikricha, vixara so`zi so`g`d tilida parxar shaklida kirgan. 
Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha, «Buxoro» so`zi buxor so`zidan kelib chiqqan 
bo`lib,O`tparastlar tilida «ilm makoni» demakdir. Bu talaffuz uyg`ur va xitoy butparastlarining 
tiliga yaqindir, chunki (ularda) sig`inish joylari bo`lgan ma`budalarni «buxor» deb ataydilar. 
Buxoro shaxrining nomi aslida Lumijkat bo`lgan (Hofizi Tanish Buxoriy, «Abdullanoma», 1-
jild. T., 1966, 273- bet).
 
Buxorotoponimi yolg`iz emas. XI  —  XII asrlarda Balx shahri atrofida Navbahor 
ibodatxonasi bo`lgan. Navbaxor «erta bahor» emas, balki «YAngi ibodatxona» demakdir. 
Buxoro shahri etimologiyasi bilan Hindistondagi Bixar shtatining etimologiyasi birdir (V. A. 
Nikonov). V. V. SHostakovich Sibirdagi Buxoro nomli daryoni tilga oladi.
 
Buxoro yaqinida dul Buxoro (Jul Buxoro) nomli qishloq bo`lgan. Buxoro viloyatlaridan 
biri Buxorxitfar (Najar —  xatfar) deb atalgan. (Buxoro hokimlari «buxorxudot» deyilar edi.) 
Bekobod yaqinida Buxorolik, Janubiy Uralda Buxorocha degan soy, Qashqadaryo viloyatida 
(Kitob, G`uzor) Buxor —go`por, Buxori, Xo`jaburxori nomli mahalla, joylar bor. SHunday qilib, 
Buxoro komponentli toponimlar bir qanchadir. Qadimgi turkiy runik yozuvida (Kulteginga 
bag`ishlangan yodgorlikda) Vuqarak degan joy nomi uchraydi (Buqaraq so`zi ulis —  Buxoro 
edi). Bu joy nomiga S. E. Malov bemalol Buxoro deb izoh bergan. Akademik B. YA. 
Vladimirtsov o`sha yodgorlikda So`g`d nomi ham uchrashini aytadi va Buqaraq haqiqatan 
Buxoro degan so`z bo`lsa, o`yrat (oltoy) qahramonlik eposlarida buxarin cherik, ya`ni «Buxoro 
qo`shinlari» degan so`zlar uchraydi, deb yozadi (B. YA. Vladimirtsov, «Geograficheskie imena 
orxonskix nadpisey, soxranivshiesya v mongol’skom», Dokladn Akademii Nauk SSSR, 
Leningrad, 1929
,  Dokladn  AN  SSSR,  №  10,  171-bet). Ba`zi bir tadqiqotchilar Buxoro so`zi 
sanskritcha emas, balki eftalitcha bo`lsa kerak, deb hisoblaydilar. Bunda ular so`g`diy yozma 
hujjatida Buxoro so`zining bosh harfi «P» bilan yozilganini dalil qilib keltiradilar (V. A. 
Livshits, K. V. Kaufman, I. M. D’yakonov. «O drevney sogdiyskoy pis’mennosti Buxarn». 
Vestnik drevney istorii, §- 1, 1954, 150-163-betlar).
 

---

 
75 
Buxoro o`zining ko`p asrlik tarixi mobaynida bir necha bor yuksalish va inqiroz davrlarini 
boshidan kechirdi, chet el istilochilarining qurboni bo`ldi.
 
Moddiy madaniyat va san`atning shunchalik xilma-xil va turli davrga oid yodgorliklari 
to`plangan bunday shaharlar juda oz. SHahar SHarq me`morlari yaratgan nodir arxitektura 
yodgorliklari bilan butun dunyoga ma`lumdir.
 
Buxoroning birinchi tarixchilari yozib qoldirgan afsonalardan birida Buxoro qal`asi 
Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi. Siyovush qadim zamonlarda ilohiy shaxs sifatida 
hurmatlangan, keyingi davrlarda yaratilgan she`riy afsonaga ko`ra, eron shohi va  turk 
malikasining farzandi bo`lgan Siyovush Turon shohi Afrosiyob tomonidan o`ldirilgan.
 
VI asrda shahar, yuqorida ta`kidlanganidek, so`g`dcha nom bilan Numijkat deb atalgan 
bo`lsa, VII —  VIII asrlarda Puxo, Buxo, Buge deb ham nomlangan. VII asrning ikkinchi 
yarmida arab istilochilari O`rta Osiyoga, shu jumladan, Buxoroga bostirib kira boshlaydilar. 
Amudaryoni birinchi bo`lib kechib o`tgan Ubaydulla ibn Ziyod 674 yilda Toshkentni egallab, 
Buxoroga bostirib kirady. 709 yilda Qutayba ibn Muslimning katta lashkari boy va yaxshi 
mustahkamlangan Buxoroni egallaydi. O`sha paytgacha shaharning to`rt, keyinchalik ettita 
darvozasi bo`lgan.
 
VIII  —  IX asrlarda Buxoroda katta o`zgarishlar yuz berdi. 849 —  850 yillarda shahar 
atrofi II darvozali devor bilan o`raldi. IX asrda mahalliy Buxoro boyonlari Ismoil Somoniy (892 
—  907) boshchiligida tashabbusni o`z qo`llariga oldilar. Ular nisbatan markazlashgan, amalda 
xalifalikdan mustaqil bo`lgan feodal davlat tuzdilar. IX —  X asrlarda u iqtisodiy va madaniy 
jihatdan o`rta va YAqin SHarqning asosiy shaharlaridan biriga aylandi.
 
Bu davrlarda ijod qilgan 30 ga yaqin shoirning nomi tarixda saqlanib qolgan. Abu Abdullo 
Rudakiy o`sha davrning eng ulug` shoiri bo`lgan. Rudakiyning bizga ma`lum bo`lgan eng ajoyib 
asarlaridan «SHarob onasi», «Qarilikka qasida» larni tilga olish, qayd etish lozim. O`rta asrning 
buyuk entsiklopedist olimlaridan biri buxorolik Abu Ali ibn Sino (980—1037 yillar) edi. Ibn 
Sinoning asosiy asarlari bo`lgan «Tib qonunlari», «SHifo kitobi», «Donishnoma» va b. q. 
asarlarida uning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari ifoda etilgan.
 
1220 yilning fevralida Buxoro CHingizxon qo`shinlari tomonidan zabt etildi. 1370 yilda 
esa Temur imperiyasi tarkibiga kirdi. XIV —  XV asrlar mobaynida Buxoro diniy markaz 
vazifasini bajardi. Ulug`bek tomonidan Buxoroda (1417 yil) va G`ijduvonda (1433 yil) qurilgan 
madrasalar feodal hukmdorning ruhoniylarga e`tiqodi bilangina emas, balki uning olim sifatyda 
madaniy-ma`rifiy faoliyati bilan ham bog`liqdir.
 
XVI  —  XVII  asrlarda Buxoro sezilarli darajada gullab-yashnadi. SHahar tubdan qayta 
qurildi, me`morchilik ansambllari paydo bo`ldi. Bu inshootlarning ko`plari bizning 
zamonimizgacha saqlanib qolgan. Noyob inshootlar shaharda o`ziga xos me`morchilik maktabi 
vujudga kelganligidan dalolat beradi. Qoraxoniylar davrida qurilgan Jome` masjidi xarobalari 
o`rnida Kalon masjidi (1514), uning qarshisida esa Mir Arab madrasasi (1530—1536 yillar). 
Baland Masjidi va Xo`ja Zayniddin masjidlari barpo etildi. KO`hna Buxoroning eskirib qolgan 
ko`plab monumental binolari qayta tiklandi va qisman ta`mirlandi. CHSHahar chekkalarida 
ulkan CHor Bakr ansambli, xovuzlar, sardobalar, ko`priklar, karvonsaroylar va Bahovuddin 
qishlog`ida maqbaralar qurildi. Qad`a devoridan tashqaridagi      Fayzobodda      ajoyib      
xonaqoh  (1598—1599 yillar) qurildi. U chiroyli gumbazga, ichki tomoni esa ikki qavat, 
ganchga o`yilgan go`zal naqshlar bilan bezatilgan.
 
Buxoro jahondagi eng ko`hna shaharlardan biri. Olimlar taxminida, ayrim yozma 
manbalarda shaharning «yoshi» har xil ko`rsatilgan edi, ammo O`zbekiston Fanlar 
akademiyasining Arxeologiya instituti tomonidan tarix fanlari doktori A. R. Muhdmmadjonov 
boshchiligida olib borilgan arxeologik tekshirishlar natijasida Buxoroning «yoshi» 2300 yil 
ekanligi aniqlanmoqda.