>
Xiroj (er solig’i) - daromadning uchdan bir qismi
miqdorida yig’ilgan;
Arab
> Ushr, davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi
xalifaligi
miqdorida olingan;
xazinasiga > Zakot, mol-mulkning 2,5 foizi miqdorida olingan;
to‘lanishi > Juzya (jon solig’i) - oziq-ovqat, xomashyo yoki pul
majburiy
hisobida yig’ilgan;
bo‘lgan soliq > Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi
turlari
daromadning qariyb yarmini tashkil etardi;
>
Bulardan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va
majburiyatlar ham yuklangan edi.
IX asr arab tarixchisi Xo‘rdodbehning ko’rsatishicha, xalifalikka faqat
xiroj solig’i hisobiga Sug’d viloyati 326 ming, Farg’ona 280 ming, Shosh 607
ming, Ustrushona 50 ming dirham soliq to’lagan. Buxoroga belgilangan xiroj
solig’i miqdori bulardan ham ko’p bo’lgan. Shu boisdan istilochilar «kuch xiroj
da» deb bejiz aytmaganlar.
Mahalliy aholi ko’zda tutilgan soliqlarni muntazam to’lab borishga majbur
etilgan. Bordiyu bunga qurbi etmasa o’sha shaxsning eri, mulki tortib olinib,
oilasi bilan ko’chaga uloqtirilgan. Arablar dastlab juz’ya solig’ini musulmon
diniga kirmagan odamlarga joriy etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga
kira boshlagach, bu soliq yana barcha erli aholiga bab-baravar solina bergan.
O’lka aholisini islomlashtirish jarayoni g’oyat murakkab kechgan. Arab
ma’murlari ko’p hollarda zo’rlik va kuch ishlatish yo’li bilan mahalliy xalq
vakillarini, islomni qabul qilishga undaganlar. Bunga ko’nmaganlar yoxud bosh
tortganlar esa shafqatsiz jazolangan. Ko’p joylarda mahalliy kishilar noilojlikdan,
qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan qabul etgan bo’lsalar-da, biroq
arablar ko’zdan nari ketishi bilan ular yana bu dindan qaytib o’zlarining eski
diniy aqida va marosimlariga amal qila berganlar. Hatto arablar ishonchini
qozonib musulmon dinini qabul qilgan Buxorxudot Tog’shoda ham islom dinini
xo’ja ko’rsinga yuzaki qabul qilgan bo’lib, aslida zardushtiylik ahkomlariga amal
qilgan. U vafot etganida ham ajdodlari diniy marosimlariga ko’ra dafn etilgan.
Bundan ko’rinadiki, islom dini va uning ruknlarining mahalliy xalq orasida
yoyilishi nihoyatda qiyin, murakkab kechgan. Bu jarayonda behisob qurbonlar
berilgan. Arablarning o’zlarini xo’jalar, sahobalar, sayyidlar, oq suyaklar deb
atab, mahalliy xalqqa nisbatan mensimaslik, kalondimog’lik bilan qarashlari ham
mahalliy aholida ularga nisbatan nafrat tuyg’usini kuchaytirgan.
Arablarning o’z yurtlaridan ko’p minglab qabila, urug’larni O’rta Osiyoga
ko’chirib keltirib eng yaxshi joylarga joylashtirish, mahalliy oilalalarni o’z er-
mulkidan mahrum etishlari ham ularga qarshi ommaviy norziliklarning kuchayib
borishiga bois bo’lgan. Masalan, dastlabki paytlarda quraysh qabilasining 5
mingdan ziyod aholisi Samarqandga joylashtirilgan. Buxoro, Marv, Poykand va
87
boshqa shaharlarda ham masjid va madrasalar qurish bahonasi bilan erli aholi
chetga surib chiqarilib, ularning erlariga ham arab qabilalari joylashtirilgan.
Buning asl sababi shundaki, bosqinchilar bu begona hududda kuchli ijtimoiy
tayanch nuqta yaratish yo’li bilan o’z hukmronligini kuchaytirishga uringanlar.
Arablarning
Vatanimiz
hududida
yurgizgan
zo’ravonlik
va
mustamlakachilik siyosati, shubhasiz, erli aholining turli ijtimoiy qatlamlarining
keskin norozililgiga sabab bo’ldi. Buning natijasida arablar hukmronligi
davomida o’lkaning turli hududlarida xalq g’alayonlari yuzaga kelib, alangalanib
bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |