egallashi, so’ngra Buxoro hukmdorini engib, o’z foydasiga sulh tuzib, katta
mahalliy hukmdorlarni engib, katta boylik va ko’p sonli asirlar bilan Arabistonga
qaytib ketishi - bular O’rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki
urinishlar edi.
Amudaryodan o’tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq
qarshiligini engib shaharni qo’lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. Kesh,
Nasaf ham og’ir janglar bilan fath etiladi. 710 yilda Qutayba mahalliy
hukmdorlarning o’zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, Sug’dning bosh shahri
- Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko’radi. Shu orada Xorazm shohi
Chag’on o’z ukasi Nurzod boshchiligidako’tarilgan xalq qo’zg’olonidan qo’rqib,
711 yilda yordam so’rab Qutaybaga murojaat qiladi. Qutayba qulay vaziyatdan
foydalanib Xorazmga yurish boshlaydi. Nurzod tarmor qilinadi va o’ldiriladi.
Biroq Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o’z mustaqilligini
yo’qotib, xalifalikka tobe bo’lib, uning bojdoriga aylanadi. Chag’onning qo’shini
Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etiladi.
712 yilda Qutayba Samarqandga hujum qiladi. Bu paytda Samarqand
hukmdori G’urak edi. G’urak arab qo’shinlariga qarshi jang qiladi, ammo
kuchlar teng bo’lmaganligi sababli engiladi. Qutayba bilan G‘urak (709-738)
o’rtasida tuzilgan Shartnomaga binoan u arablarga bir yo’la 2 ming, yiliga esa
200 ming dirxam hisobiga boj to’lash, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o’rnida
berishi ko’zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi -
Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida beriladi. Uning tub
aholisi esa o’z joyidan mahrum etiladi. Arab qo’shini 713-yilda Sirdaryo orqali
yurish boshlab O’rta Osiyoning sharqiy hududlarini egallashga kirishadi.
Qutayba shu yurishi davomida Choch viloyati, Farg’ona vodiysini egallaydi,
ko’p o’tmay o’lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin ishg’ol qilinadi. Shu
tariqa, 10 yil davom etgan qirg’inborot janglar oqibatida arablar Movarounnahr
deb nom bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamma
viloyatlarga arablardan amirlar tayinlandi.
Arablar istilochilar sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz
zulm va zo’ravonlik o’tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan
noyob moddiy va ma’naviy boyliklar, asori atiqalar talandi, yakson qilindi.
Mahalliy yozuvlarda bitilgan son-sanoqsiz nodir kitoblar, qo’l yozmalar
yondirildi. Zardushtiylik, buddizm dinining ko’plab ibodatxonalari, muqaddas
qadam jolari kunpaya-kun etildi.
Ulug’ bobokalonimiz Beruniy o’zining «O’tmish xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarida achchiq alam bilan ta’kidlaganidek, arablar mahalliy din,
san’at, adabiyot namoyandalarini, olimlarni o’ldirdilar, asarlarini esa olovda
yondirdilar. So’ngra ular ajdodlarimizning bebaho boyligi hisoblangan mahalliy
yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo’q qildilar. Musulmonchilik diniga, islom
aqidalariga zid keladigan jamiki narsalar ularning nazarida g’ayritabiiy hol
hisoblanib, ayovsiz yo’q qilindi. Bularning o’rniga arablar aholidan olingan
mo’may daromadlar, to’lovlar evaziga hashamatli, serviqor masjidu, madrasalar
xonaqolar, maqbaralar barpo etib odamlarni ularga da’vat etdilar. Yurtimiz
jilovini qo’lga olgan arab hukmdorlari xalqqa zulmu asoratni kuchaytirish
maqsadida turli xil soliq, o’lponlarni joriy etdilar.
86