Adabiyoti universiteti

1.  Kechti-kechdi, o‘tdi-aj, kun kechti-oy, kun o‘tdi 

2.  Kechti-kechti er suw kechdi- kishi suv kechdi 

3.  Kechti –kechti, o‘tdi, o‘ldi. Odam kechti-odam o‘ldi

88

 

Demak, bu lug‘atda hozirgi o‘zbek tilidag kechmoq fe’lining ma’nolari 3 xil 

shaklada ifodalanmoqda.  

Birinchi  ma’nosi  vaqt  qismlariga  nisbatan  qo‘llanilib,  o‘tmoq  ma’nosini 

berishda foydalanilgan: 

4.  Kechti-kechdi, o‘tdi-aj, kun kechti-oy, kun o‘tdi. 

Berilgan  bu  misolda  kechmoq  fe’lining  o‘tmoq  ma’nosini  berayotganini 

ko‘ramiz.  “Qisasi  Rabg‘uziy”  asarida  ham  uning  xuddi  shu  mazmunni  ifodalsh 

uchun berilganini misollar asosida tahlil qilgandik. Shuningdek, “Devon-u lug‘otit 

turk” asarida bu fe’lning yana boshqa ma’nolarni ifodalaganini ham ko‘ramiz.  

                                                           

86

 Koshg’ariy Mahmud. Devon-u lug’otit turk. B.12.  

87

 Koshg’ariy Mahmud. Devon-u lug’otit turk.. 2-jild B.19.

 

88

 Koshg’ariy Mahmud. Devon-u lug’otit turk. 2-jild B.11.

 

---

63 

 

Suv  kechmoq,  ya’ni  suvdan  o‘tmoq;  odam  kechdi,  ya’ni  odam  o‘ldi  kabi 

misollarda  ham  o‘tmoq  ma’nosini  ifodalash  uchun  shu  leksema  qo‘llanilgan. 

“Devon-u  lug‘otit  turk”  asarida  kechmoq  fe’lining  har  uchala  ma’nosi  ham 

alohida-alohida  berilgan.  Ya’ni  ular  muallif  nazarida  omonim  so‘z  sifatida 

baholangan. Ammo ularning har biridagi ma’no va ifoda semalarini tahlil qiladigan 

bo‘lsak,  umumiy  bir  ma’no  ostida  birlashganini  ko‘rish  mumkin.  Har  uchala 

so‘zda  ham  “bir  joydan  ikkinchi  bir  joyga  yoki  bir  vaqtdan  boshqa  bir  joyga 

o‘tmoq” semasi asosida yangi ma’no, aniqrog‘i, hosila ma’no  hosil qilingan.  

Demak,  kechmoq  fe’li  eski  turkiy  tilning  ilk  davrida  ham,  uning  keyingi 

tarraqqiyot bosqichida ham ko‘pma’noli, ya’ni  polisemantik leksema sifatida faol 

qo‘llangan. Buni har ikkala asardan olingan misollar asosida kuzatdik va shunday 

xulosaga keldik:  ularning ma’no semalarini bosh asosiy sema birlashtirib turgan. 

Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  bu  fe’lning  qay  holatda  saqlanib  qolganligini 

bobimizning keying faslida tahlilga tortishga harakat qilamiz.  

Bosh  so‘zi  devonu  lug‘otit  turk  asarida  faqat  bir  ma’noda  qo‘llaniladi.  Bu 

so‘zga lug‘atda kishining tana a’zosi deya izoh berilgan. Shu sababli ham XI asrda, 

ya’ni  “Devon-u  lug‘otit  turk”  asari  yaratilgan  paytda  bosh  leksemasi  faqat  bir 

ma’noda qo‘llangan, unda polisemiya mavjud bo‘lmagan deya ayta olamiz.  

 Shuningdek,  “Devon-u  lug‘otit  turk”  asarida  uchragan  ot  so‘z  turkumiga 

mansub  so‘zlardan  aksariyatini    “Qisasi  Rabg‘uziy”  asariga  qiyoslaganimizda 

farqli  hollarni  kuzatishimiz  mumkin.  Xususan,  yuqorida  ko‘rganimiz  bosh  so‘zi 

“Qisasi Rabg‘uziy” asarida polisemantik so‘z sifatida  bosh, denotativ ma’nosidan 

tashqari  yana  bir  qancha  hosila  ma’nolarga  ega  ekanligini  ko‘rgandik.  Ammo 

“Devon”da faqat bosh so‘zining “odam boshi”, ya’ni o‘z ma’nosini bildirib kelgan. 

Uning boshqa hosila ma’nolariga izoh berilmagan.  

Demak,  bundan  xulosa  qilish  mumkinki,  uning  hosila  ma’nolari  keying 

davrlarning, til taraqqiyotining mahsulidir.  

Umuman,  har  ikki  asardagi  polisemantik  so‘zlar  bir-biridan  farq  qilgani 

holda ularda umumiy jihatlar ham mavjud. Bu jihatlar asosan fe’l so‘z turkumiga 

mansub so‘zlarda namoyon bo‘lgan. 

---

64