Falsafa tabiat, jamiat va inson, uning tafakkuri muammolarini
mushohada etish va tadqiq qilish natijasida to„plangan bilimlarini
muayyan falsafiy tushunchalar – kategoriyalar, falsafiy qonunlar va
tamoyillarda ifodalaydi. Bu qonun, tamoyil v a kategoriyalar borliqni
idrok qilish, bilishda, faoliyatni maqsadga muv ofiq tashkil etish,
dunyoni izohlash v a o‗zgartirishda o‗ziga xos tayanch nuqtalar
v azifasini o‗taydi. Falsafa – fan, ammo shu bilan birga u ijtimoiy
ongning shakllaridan biri, ma‘nav iyat, madaniyatning ham ajralmas
tarkibiy qismidir. U, bir tomondan, ijtimoiy borliqdan o‗sib chiqadi,
jamiyatning talab ehtiyojlari hamda manfaatlarini ifodalaydi. Ikkinchi
tomondan, shu zaylda dunyoga kelgan turli falsafiy ta‘limotlar, g‗oya
v a qarashlar ijtimoiy borliqqa, kishilar ongiga faol aks ta‘sir ko‗rsatadi,
yangi g‗oya v a nazariyalarning, ijtimoiy ideallar, qadriyatlarning
shakllanishi v a riv ojlanishiga ma‘nav iy ruhiy ozuqa beradi. Shunday
qilib, falsafa fanlar tizimidagi oddiy bir unsur bo‗lib qolmasdan, borliq
v a uning riv ojlanish qonuniyatlari, insonning mohiyati v a olamga
munosabatini o‗rganuvchi v a o‗rgatuvchi dunyoqarash ahamiyatiga
molik bo‗lgan fandir.
Falsafa tabiiy v a ijtimoiy fanlar tizimida alohida o‗rin tutadi. Falsafa
av v alo siyosiy, huquqiy, ahloqiy, estetik, diniy, ilmiy v a boshqa
qarashlar bilan chambarchas, bev osita bog‗liq. Shu sababli falsafa
ijtimoiy hayotning muayyan sohalarini maxsus tadqiq etuv chi
siyosatshunoslik, huquqshunoslik, etika, estetika, dinshunoslik kabi
ijtimoiy fanlar bilan yaqindan aloqadorlikda. ―Filosofiya‖ yunoncha
―fileo‖ – ―sev aman‖ hamda ―sofos‖ – ―donolik‖ so‗zlaridan to‗zilgan
bo―lib, tarjimada ―donolikni sev ish‖, ―donishmandlikka intilish‖
ma‘nolarini beradi. Arab tilida ―filosofiya‖ – ―falsafa‖, ―filosof‖ esa
―faylasuf‖ deb nomlanadi. Tabiat, jamiat v a inson haqidagi bilimlar
hali kurtak holida bo‗lgan qadimgi dav rlarda falsafa ozmi-ko‗pmi
shakllanib
ulgo‗rgan
bilim
sohalarining
barchasini
o‗zida
mujassamlashtirgan ―fanlar fani‖ deb qaralar edi. U paytlarda
―donishmand‖, ―faylasuf‖, ―olim‖ ―alloma‖ so‗zlari sinonim
tushunchalar deb qo‗llanilgan. Masalan, qadimgi yunon faylasufi
Zenon (er.av . IV-IIIasrlar): ―Falsafa turli mev alar to‗la boqqa
o―xshaydi: unda mantiq – dev or, fizika – daraxt, etika – mev adir‖
degan edi. ―Filosof‖ atamasini birinchi bo‗lib qadimgi yunon
mutafakkiri Pifagor qo‗llagan v a o‗zini shu nom bilan atashlarini
so‗ragan. Aflotun falsafani alohida bilim sohasi, olam v a odam
to‗g‗risidagi fan sifatida ilk marta ta‘riflab bergan faylasufdir.
―Faylasuflarga hayratlanish xos, - deydi u, - falsafa hayratdan
boshlanadi. Chinakam faylasuflar haqiqatni bilishni sev adilar‖.
Donolik, donishmandlik ko‗p narsani o‗qish, ko‗p narsani bilish,
bilag‗onlikda emas. Zero qadimgi yunon mutafakkiri Aristipp
(er.av .430-355 y) ta‘kidlaganidek, ―odam ko‗p narsani iste‘mol
qilishdan sog‗lomroq bo‗lib qolmaydi. Olim ham huddi shunday.
Ko‗p o‗qiyotgan emas, balki foyda bilan mutolaa qilayotgan kishi
olimdir‖.
Haqiqiy donolik, faylasuflik bilganlaridan teran umumlashmalar,
chuqur xulosalar chiqarish, mohiyatni bilishdir. ―Donolikdan, - degan
edi Demokrit, - uch fazilat kelib chiqadi: maqbul qarorga kelish,
bexato so‗zlash v a lozim bo―lgan ishni qilish‖. Shunday qilib, falsafa
juz‘iy masalalar bilan chegaralanmasdan, bir butun tizim holidagi
borliqning eng umumiy taraqqiyot qonunlarini o‗rganish, tushuntirish,
izohlash bilan shug‗ullanadi. Shu bois falsafa dunyoqarash
ahamiyatiga molik fan hisoblanadi.
Falsafa fanining muammolar doirasi ham birdaniga aniq-rav shan
bo‗lib ajralib chiqmagan. Falsafa dastlabki v aqtlarda ―fanlar fani‖,
―fanlar podshosi‖, ―fanlarning gultoji‖ deb qaralgan, faylasuf kishi
esa odamlarda tug‗iladigan har qanday sav olga jav ob bera
oladigan har tomonlama bilimdon odam deb tushunilgan. O‗z-
o‗zidan rav shanki, bu dav rlarda falsafa juda ham keng muammolar
doirasiga ega bo‗lgan, shu sababdan ining predmeti, bahs-
munozara
mav zulari
doirasi
nihoyatda
keng,
mav hum
bo‗gan. Keyinchalik, kishilarning ilgari bir butun bo‗lgan bilimlar
doirasi differentsiatsialanib, maxsus fan sohalari tarmoqlanib chiqishi
natijasida sof falsafiy muammolar sohasi aniq ko‗zga tashlanib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |