Ma’mur qahhorov

borliqni umumiy mantiqiy tushuncha va nazariy xulosalar shaklida 
aks ettiradi. Mifologik v a diniy dunyoqarashdan farqli o‗laroq, falsafiy 
dunyoqarash  tabiat,  jamiyat  v a  inson  tafakko‗rini,  bir  so‗z  bilan 
aytganda,  moddiy  v a  ma‘nav iy  borliqni  atroflicha  v a mukammal, 
mohiyatan  chuqur  aks  ettiradi,  baholaydi  v a  izohlaydi.   Mifologik 
qarashlar  hayoliy  obrazlarga,  diniy  dunyoqarash  e‘tiqod  asosiga 
qurilsa, falsafiy qarashlar mantiq qonun qoidalariga tayanadi v a eng 
muhimi – amaliy hamda nazariy faoliyatda o‗z ifodasini topadi.  
Dunyoqarash  tuplari  o‗zaro  ta‘sirda  v a  bog‗lanishdadir.  Mifologik 
tasavvurlar diniy dunyoqarashning shakllanishiga, diniy dunyoqarash 
falsafiy  qarashlarning  tarkib  topishiga  xizmat  qilgan.  Turli  tarixiy 
dav rlarda  kishilar  ongida  goh  mifologik,  goh  diniy,  goho  falsafiy 
qarashlar  ustunlik  qilib  kelgan.  Biroq,  har  uch  tipdagi dunyoqarash 
uchun  ham umumiy ob‘ekt – borliq, yagona maqsad – haqiqatga 
intilish  bo‗lib  kelgan.  Bu  umumiylikni  ko‗plab  allomalar  zukkolik bilan 
qayd  etganlar.  Masalan,  Hakim  at-Termiziy  fanni  ―ilm‖,  dinni 
―ma‘rifat‖, ―hikmat‖ deb bilgan. Suqrot, Aflotun, Arastu kabi buyuk 
mutafakkirlar fan v a din aynan bir soha – falsafa deb hisoblagan, uni 
ikki  tarkibiy  qismga  –  fizika  v a  metafizikaga  ajratib  o‗rganganlar. 
Islom  dinidagi  ―ilm‖  tushunchasi  serqirra  ma‘noga    ega  bo‗lib,  ―ilmi 
qol‖ – bu ta‘lim v ositasida o‗rganish mumkin bo‗lgan dunyov iy ilmni, 
―ilmi hol‖ esa intuitiv  (qalban) uzatiladigan ilmni anglatadi. Masalan, 
Abu  Rayhon  Beruniy – ―ilmi qol‖, Bahov uddin Naqshband esa ―ilmi 
hol‖  v akili  bo‗lganliklariga  qaramay,  Beruniy  o‗ziga  zamondosh 
so‗fiylar ta‘limotini inkor qilmagan, Naqshband esa dunyov iy ilmlarga 
xayrihoh  bo‗lgan.  Xullas,  dunyoqarash  tiplari  o‗zaro  muayyan 
xususiyatlari bilan tafov utlansa-da, mazmunan o‗hshashdirlar, zotan 

---

bu  ―ob‘ekt-sub‘ekt‖  munosabatlarining  xususiy  ko‗rinishlaridan 
iboratdir. 
 II. Falsafiy dunyoqarash falsafa fani bilan chambarchas bog‗liqdir.