P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

1.2. O‘lchashlar haqida umumiy ma’lumotlar 
 
Izlanayotgan  fizik  kattalikning  sonli  qiymatini  o‘lchash  amalini  bajarish 
orqali  topish  mumkin.  Bunda  ushbu  kattalik  miqdori  shu  birlikning  o‘lchov 
biriligi  sifatida  qabul  qilingan  shu  turdagi  kattalikdan  necha  marta  katta  yoki 
kichik  ekanligi  aniqlanadi.  O‘lchash  natijasida  inson  tekshirayotgan  obyekt 
to‘g‘risida  kattalik  ko‘rinishidagi  bilimlarga  ega  bo‘ladi.  Bu  kattalik 
to‘g‘risidagi  tushuncha  faqatgina  fizika  sohasidagina  ishlatilmasdan,  fan  va 
texnikaning  turli  sohalarida  keng  ko‘lamda  qo‘llaniladigan  xususiyatlarga  ega 
bo‘lgan tushunchadir. 
Ilmiy  izlanish  va  tadqiqot,  tabiatni  yangi  qonuniyatlarini  aniqlash, 
mikroolam  va  kosmosni,  okeanni  va  yer  yaqinidagi  olamni,  tibbiyotda, 
biologiyada  tadqiqot,  ekologik  monitoring  va  h.k.  –  bularning  barchasini 
o‘lchashlarsiz  amalga  oshirib  bo`lmaydi.  Olamning  tadqiq  qilinishi,  tahlil 
qilinishi,  nazorat  qilinishi  va  tabiat  hodisasidan  foydalanishi  to‘liqligicha  
o‘lchash  usullari  va  vositalari  bilan  qanchalik  darajada  ta’minlanganligi  bilan 
bog‘liq.  Shuningdek,  har  qanday  texnologik  jarayon,  u  xoh  kimyo  texnologik 
jarayoni,  xoh  oziq-ovqat  sanoati  texnologik  jarayoni,  xoh  energetika  ishlab 
chiqarish  jarayoni,  mashinasozlikdagi  texnologik  jarayoni va  boshqa  jarayonlar 
hammasini  nazorat  qilish  va  boshqarishni  o‘lchashlarsiz  amalga  oshirib 
bo`lmaydi.  Uzluksiz  ishlab  chiqarish  –  zamonaviy  sanoatning  asosi  bo‘lib,  
to‘liqligicha  yuqori  aniqlikda  o‘lchanadigan  vositalardan,  ularning  o‘zaro 
almashuvchanlik  prinsiplarini  qo‘llashdan  iborat  bo‘ladi.  Shunga  o‘xshash 
ko‘plab  o‘lchashlarni  amalga  oshirish  uchun  insoniyat  hozirda  turli  sohalarga 
mo‘ljallangan  o‘lchash  vositalariga  ega:  asboblar,  o‘lchash  tizimlari,  axborot-
hisoblash komplekslari va boshqalar.  

---

11 
 
O‘lchash  deb,  shunday  solishtirish,  anglash,  aniqlash  jarayoniga 
aytiladiki.  unda  o‘lchanadigan  kattalik  fizik  eksperiment  yordamida,  xuddi  shu 
turdagi, birlik sifatida qabul qilingan, miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi. 
O‘z  DSt  8.010.1:2002  “О‘zbekiston  Respublikasining  о‘lchashlar 
birliligini  ta’minlash  davlat  tizimi  Metrologiya.  Atamalar  va  ta’riflar.  1-qism. 
Asosiy  va  umumiy  atamalar”  standartida  “kattalikni  о‘lchash”  atamasiga 
quyidagicha izoh berilgan: 
Kattalikni  o‘lchash  -  kattalik  birligini  saqlaydigan  texnikaviy  vositani 
qо‘llanishga  oid,  о‘lchanadigan  kattalik  bilan  uning  birligi  о‘rtasidagi  nisbatni 
(oshkor  yoki  nooshkor  kо‘rinishda)  topish  va  bu  kattalik  qiymatini  aniqlash 
imkonini beruvchi operatsiyalar majmui. 
O‘lchashlarning  tarixini  o‘rganishda  olimlar  ularni  ikkita  turli  toifali 
qarashlar, ta’riflar mavjudligini ta’kidlashgan.