|
Л екси к м аънони кодлаш тириш
Л ексик маънони семаларга ажратиб ва ушбу семалар асосида
м аънони кодлаб ўрганиш усули ҳам мавжуд. Бунда муайян
сем антик гуруҳдаги маънолар муайян семантик элементларнинг
й и ғ и н д и с и с и ф а т и д а ў р г а н и л а д и ҳам да уш бу с е м а н т и к
структураларни арифметик рақамларда кодлаштиришга ҳаракаг
қилинади. Рус тилш уноси Т .П .Л ом тев сўз маъносини кодлаш-
тириш нинг қуйидаги принципларини ишлаб чиққан2:
1.
Тил луғат таркибидан битта лексик-сем антик гуруҳ ажра-
тиб олинади. Гуруҳаъзолари бўлган лексем алар кўп маъноли
1 Цветков Н.В. К методологии компонентного анализа / / Вопрось!
язьжознания, 1984, №2. С. 61-68.
-’Л омтевТ.П . Обшее и русское язьжознание. Избранньш рабогьь —М :
Наука, 1976.
91
www.ziyouz.com kutubxonasi
бўлса, та\п ил учун уларнинг шу сем антик гуруҳучун хосланган
битга маъноси тортилади.
2. Ажратилган гуруҳ аъзолари устидан ажратиш операцияси
амалга оширилади. Ажратиш деганда, умумий кўпликни хусусий
кўпликларга бўлиш туш униладики, у қуйидагиларни талаб
қилади: а) умумий кўп ли к билан хусусий к и ч и к кўпликлар
кеси ш м аслиги лозим ; б) к и ч и к кўп ли кларн и н г й иғин ди си
умумий кўпликка тенг кели ш и лозим ; в) умумий кў п ли кн и н г
хусусий (кичик) бўлинмалари ва умумий кўпликнинг ўзи сохта
бўлиб қолиш и мумкин эм ас;
3. А ж ратиш м и н и м ал л и к п р и н ц и п и га асо л ан и ш и лозим .
4. Турли ажратилишдаги диф ф еренциал сем антик белгилар
кодданади ва уларнинг ком бинациялари асосида лексем ан и н г
маъноси ҳосил бўлиш и лозим.
М асалан, пайт отлари м азм ун ий гуруҳини олсак, улар
ўзлари н и нг ж и нс-тур, бутун -қи см , градуоним ик ва иерарх
боғланиш лари асосида босқичли таснифланиш и мумкин. Ушбу
таснифда бўлинувчи кўпликни «К» деб белгилаб оламиз. Тасниф
маълум б и р белги асосида ам алга ош ирилади. Ҳ осил бўлган
хусусий қўпликлар рақамлар билан белгиланиб, кейинги тасниф
б осқи ч и д а улар навбатм а7навбат бўлинувчи кўпликлар бўлиб
келади. Т асн и ф н и н г эътиборли том они ш ундаки, тасн и ф н и н г
ҳар б и р б осқи чи да бўлинувчи к ў п ли кка хусусий кў п ли кн и н г
рақам и қўш илиб бораверади. С ўнгги поғонада ҳосил бўлган
рақамлар кетма-кетлиги муайян бир лексема, си н он и м и к қатор
ё к и э н г к и ч и к х у су си й к ў п л и к н и н г ф о р м у л а с и б ў л и б
ҳисобланади. Т а с н и ф н и н г сўнгги п оғонасида ҳосил бўлган
л ексем а сем ем асига ю қори поғонадаги бўлиниш лар асосида
таъриф берилади ва у нинг сем и к таркиби аникданади. Сўнгра
эса кодлар ёрдамида л ек сем ал ар н и н г м аънолари ни ан и кд аб
чиқиш мум кин бўлади.
Д ем ак, б и зн и н г тал қи н и м и здаги тасн и ф лан увчи кўп ли к
пайт отлари бўлиб, улар тасн и ф н и н г биринчи поғонасида «соф
ва қори ш и қ вақг ифодалаш ига кўра» соф вақтни номловчи пайт
отлари ҳамда қ о р и ш и қ вақтни ном ловчи отларга бўлинади.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi
И к к и н ч и бўлиниш босқичида эса ҳар икки кўплик алоҳида
таснифланади. Таснифларнинг босқичларини қуйидаги жадвалда
кўриш мумкин:
тасниф
босқичи
оўлинувчи
кўплик
тасниф
белгиси
ҳосил бўлган
хусусий кўпликлар
I
К (п а й т
отлари)
соф ва
қо ри ш и қ
ифодалашига
кўра
1. соф вақгни номловчи
пайт отлари
2. қ о р и ш и қ вақтни ном-
ловчи пайт отлари
II
К1
ўлчов
муносабатига
кўра
1. ўлчовли вақг отлари
2. ўлчовсиз вақг отлари
III
К 1 1
ж инс-тур
1. а н и қ вақгўлчови
бирликлари
2. сутка қисмлари
3. ҳафга кунлари
4. ой номлари
5. фасл номлари
IV
К 1 11
бутун-қисм
1. энг кичик вақг бирлиги
2. 60 секунддан иборат
вақг бирлиги
3. 60 минугдан иборат
вақг бирлиги
4. 24 соатдан иборат
вақг бирлиги
5. 7 суткадан иборат
вақг бирлиги
6. 30 сугкадан иборат
вақг бирлиги
7.12 ойдан иборат
вақг бирлиги
8. 100 йилдан иборат
вақг бирлиги
93
www.ziyouz.com kutubxonasi
У. Ш асрдан иборат
вақг бирлиги
IV
К 1 12
қуёшга
муносабат
1. сутканинг ёруғ қисми
2. сугканингқоронғи қисми
IV
к п з
даражаланиш
1. ҳаф танинг 1-куни
2. ҳаф танинг 2-куни
3. ҳаф ганинг 3-куни
4. ҳаф танинг 4-куни
5. ҳаф ганинг 5-куни
6. ҳаф ганинг 6-куни
7. ҳаф танинг 7-куни
IV
К114
ж инс-тур
1. милодий
2. шамсий
3. кдмарий
IV
К 1 15
даражаланиш
1 .1-
фасл
2 .2-
фасл
3 .3-
фасл
4 .4-
фасл
V
К 1 121
қуёш
ҳаракати
1. қуёш чиқа бош лаган
пайт
2. қуёш чиқиб бўлган пайт
3. қуёш кўтарилиб қолган
пайт
4. қуёш ти к келган пайт
5. қуёш пастлаган пайт
6. қуёш бота бош лаган
пайт
V
1
К 1 141
дара. .аланиш
1 . 1-
м илодий ой
2 . 2 - милодий ой
3. 3-милодий ой
4 . 4-милодий ой
5. 5-милодий ой
6 . 6-милодий ой
7. 7-милодий ой
94
www.ziyouz.com kutubxonasi
8. 8-милодий ой
9. 9-милодий ой
10. 10-милодий ой
11. 11-милодийой
1 2 .12-милодий ой
V
К 1 142
даражаланиш I. 1-шамсий ой
2 . 2-ш амсий ой
3. 3-ш амсий ой
4 . 4 -
ш амсий ой
5 . 5-
ш амсий ой
6 . 6 -
ш амсий ой
7 . 7-
ш амсий ой
8. 8-ш амсий ой
9 . 9-ш ам сий ой
10. 10-ш ам сийой
I I .
11-шамсий ой
12. 12-ш ам сийой
V
К П 4 3
даражаланиш
1. 1-қам арийой
2. 2-қамарий ой
3. 3-қамарий ой
4 . 4-кдмарий ой
5. 5-қамарий ой
6. 6-қам арий ой
7. 7-қамарий ой
8 . 8 -
қамарий ой
9 . 9 -
қамарий ой
10. 10-қамарии ои
11. 11-қамарий ой
1 2 .12-кдмарий ой
Э нди эс а кодлар ё р д ам и д ал ек сем ал ар н и н г м аъноларини
ани кдаб чиқам из: К 1 111 — ўлчош ш со ф вақт оти, а н и қ ўлчов
би рли ги , э н г к и чи к ўлчов бирлиги: секунд, К 1112
ўлчовли
соф вақг оти, 60 секундцан иборат ан и қ ў л ч о в б и р л и т : мин\-т.
95
www.ziyouz.com kutubxonasi
К 1 113 — ўлчовли соф вақт о ти , 60 м инутдан и б о р ат а н и қ
ўлчов бирлиги: соат, К 1 114 — сугка каби.
Do'stlaringiz bilan baham: |
