Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Л екси к м аънони кодлаш тириш
Л ексик маънони семаларга ажратиб ва ушбу семалар асосида 
м аънони кодлаб ўрганиш усули ҳам мавжуд. Бунда муайян 
сем антик гуруҳдаги маънолар муайян семантик элементларнинг 
й и ғ и н д и с и с и ф а т и д а ў р г а н и л а д и ҳам да уш бу с е м а н т и к
структураларни арифметик рақамларда кодлаштиришга ҳаракаг 
қилинади. Рус тилш уноси Т .П .Л ом тев сўз маъносини кодлаш- 
тириш нинг қуйидаги принципларини ишлаб чиққан2:
1. 
Тил луғат таркибидан битта лексик-сем антик гуруҳ ажра- 
тиб олинади. Гуруҳаъзолари бўлган лексем алар кўп маъноли
1 Цветков Н.В. К методологии компонентного анализа / / Вопрось! 
язьжознания, 1984, №2. С. 61-68.
-’Л омтевТ.П . Обшее и русское язьжознание. Избранньш рабогьь —М : 
Наука, 1976.
91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлса, та\п ил учун уларнинг шу сем антик гуруҳучун хосланган 
битга маъноси тортилади.
2. Ажратилган гуруҳ аъзолари устидан ажратиш операцияси 
амалга оширилади. Ажратиш деганда, умумий кўпликни хусусий 
кўпликларга бўлиш туш униладики, у қуйидагиларни талаб 
қилади: а) умумий кўп ли к билан хусусий к и ч и к кўпликлар 
кеси ш м аслиги лозим ; б) к и ч и к кўп ли кларн и н г й иғин ди си
умумий кўпликка тенг кели ш и лозим ; в) умумий кў п ли кн и н г 
хусусий (кичик) бўлинмалари ва умумий кўпликнинг ўзи сохта 
бўлиб қолиш и мумкин эм ас;
3. А ж ратиш м и н и м ал л и к п р и н ц и п и га асо л ан и ш и лозим .
4. Турли ажратилишдаги диф ф еренциал сем антик белгилар 
кодданади ва уларнинг ком бинациялари асосида лексем ан и н г 
маъноси ҳосил бўлиш и лозим.
М асалан, пайт отлари м азм ун ий гуруҳини олсак, улар 
ўзлари н и нг ж и нс-тур, бутун -қи см , градуоним ик ва иерарх 
боғланиш лари асосида босқичли таснифланиш и мумкин. Ушбу 
таснифда бўлинувчи кўпликни «К» деб белгилаб оламиз. Тасниф
маълум б и р белги асосида ам алга ош ирилади. Ҳ осил бўлган 
хусусий қўпликлар рақамлар билан белгиланиб, кейинги тасниф
б осқи ч и д а улар навбатм а7навбат бўлинувчи кўпликлар бўлиб 
келади. Т асн и ф н и н г эътиборли том они ш ундаки, тасн и ф н и н г 
ҳар б и р б осқи чи да бўлинувчи к ў п ли кка хусусий кў п ли кн и н г 
рақам и қўш илиб бораверади. С ўнгги поғонада ҳосил бўлган 
рақамлар кетма-кетлиги муайян бир лексема, си н он и м и к қатор 
ё к и э н г к и ч и к х у су си й к ў п л и к н и н г ф о р м у л а с и б ў л и б
ҳисобланади. Т а с н и ф н и н г сўнгги п оғонасида ҳосил бўлган 
л ексем а сем ем асига ю қори поғонадаги бўлиниш лар асосида 
таъриф берилади ва у нинг сем и к таркиби аникданади. Сўнгра 
эса кодлар ёрдамида л ек сем ал ар н и н г м аънолари ни ан и кд аб
чиқиш мум кин бўлади.
Д ем ак, б и зн и н г тал қи н и м и здаги тасн и ф лан увчи кўп ли к 
пайт отлари бўлиб, улар тасн и ф н и н г биринчи поғонасида «соф 
ва қори ш и қ вақг ифодалаш ига кўра» соф вақтни номловчи пайт 
отлари ҳамда қ о р и ш и қ вақтни ном ловчи отларга бўлинади.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

И к к и н ч и бўлиниш босқичида эса ҳар икки кўплик алоҳида 
таснифланади. Таснифларнинг босқичларини қуйидаги жадвалда 
кўриш мумкин:
тасниф
босқичи
оўлинувчи
кўплик
тасниф
белгиси
ҳосил бўлган 
хусусий кўпликлар
I
К (п а й т
отлари)
соф ва 
қо ри ш и қ 
ифодалашига 
кўра
1. соф вақгни номловчи 
пайт отлари
2. қ о р и ш и қ вақтни ном- 
ловчи пайт отлари
II
К1
ўлчов
муносабатига
кўра
1. ўлчовли вақг отлари
2. ўлчовсиз вақг отлари
III
К 1 1
ж инс-тур
1. а н и қ вақгўлчови 
бирликлари
2. сутка қисмлари
3. ҳафга кунлари
4. ой номлари
5. фасл номлари
IV
К 1 11
бутун-қисм
1. энг кичик вақг бирлиги
2. 60 секунддан иборат 
вақг бирлиги
3. 60 минугдан иборат 
вақг бирлиги
4. 24 соатдан иборат 
вақг бирлиги
5. 7 суткадан иборат 
вақг бирлиги
6. 30 сугкадан иборат 
вақг бирлиги
7.12 ойдан иборат 
вақг бирлиги 
8. 100 йилдан иборат 
вақг бирлиги
93
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

У. Ш асрдан иборат 
вақг бирлиги
IV
К 1 12
қуёшга
муносабат
1. сутканинг ёруғ қисми
2. сугканингқоронғи қисми
IV
к п з
даражаланиш
1. ҳаф танинг 1-куни
2. ҳаф танинг 2-куни
3. ҳаф ганинг 3-куни
4. ҳаф танинг 4-куни
5. ҳаф ганинг 5-куни
6. ҳаф ганинг 6-куни
7. ҳаф танинг 7-куни
IV
К114
ж инс-тур
1. милодий
2. шамсий
3. кдмарий
IV
К 1 15
даражаланиш
1 .1- 
фасл
2 .2- 
фасл
3 .3- 
фасл
4 .4- 
фасл
V
К 1 121
қуёш
ҳаракати
1. қуёш чиқа бош лаган 
пайт
2. қуёш чиқиб бўлган пайт
3. қуёш кўтарилиб қолган 
пайт
4. қуёш ти к келган пайт
5. қуёш пастлаган пайт
6. қуёш бота бош лаган 
пайт
V
1
К 1 141
дара. .аланиш
1 . 1- 
м илодий ой
2 . 2 - милодий ой 
3. 3-милодий ой 
4 . 4-милодий ой 
5. 5-милодий ой 
6 . 6-милодий ой 
7. 7-милодий ой
94
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8. 8-милодий ой
9. 9-милодий ой
10. 10-милодий ой
11. 11-милодийой 
1 2 .12-милодий ой
V
К 1 142
даражаланиш I. 1-шамсий ой 
2 . 2-ш амсий ой 
3. 3-ш амсий ой
4 . 4 - 
ш амсий ой
5 . 5- 
ш амсий ой
6 . 6 - 
ш амсий ой
7 . 7- 
ш амсий ой 
8. 8-ш амсий ой 
9 . 9-ш ам сий ой 
10. 10-ш ам сийой
I I .
11-шамсий ой 
12. 12-ш ам сийой
V
К П 4 3
даражаланиш
1. 1-қам арийой
2. 2-қамарий ой
3. 3-қамарий ой 
4 . 4-кдмарий ой
5. 5-қамарий ой
6. 6-қам арий ой
7. 7-қамарий ой
8 . 8 - 
қамарий ой
9 . 9 - 
қамарий ой
10. 10-қамарии ои
11. 11-қамарий ой 
1 2 .12-кдмарий ой
Э нди эс а кодлар ё р д ам и д ал ек сем ал ар н и н г м аъноларини 
ани кдаб чиқам из: К 1 111 — ўлчош ш со ф вақт оти, а н и қ ўлчов 
би рли ги , э н г к и чи к ўлчов бирлиги: секунд, К 1112 
ўлчовли
соф вақг оти, 60 секундцан иборат ан и қ ў л ч о в б и р л и т : мин\-т.
95
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К 1 113 — ўлчовли соф вақт о ти , 60 м инутдан и б о р ат а н и қ
ўлчов бирлиги: соат, К 1 114 — сугка каби.