Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
9.2.6. “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” 
Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” asarlarini yaratgan 
Abulg’ozi Bah’odirxon, h’am Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida 
mashh’urdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tug’ilgan va 1619 yilgacha ana 
shu shah’arda istiqomat qilgan. Swngra inilari Habash va İlbors bilan toju taxt 
uchun bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va 
İmomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh’ topdi. Akasi İsfandiёr 1623 yili xon 
bwlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga h’okim etib tayinlandi. Lekin 
1627 yili İsfandiёrxonning wzi bilan bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchradi. Bu 
safar Abulg’ozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan İshimxon 
(1598-1628 yy.) h’uzurida panoh’ topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1628 
yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulg’ozixon 
Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi. 
Oradan kwp vaqt wtmay, Abulg’ozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan 
yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy wtar wtmas, İsfandiёrxon uni 
Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab h’ibsga oldi va 
Eronga, shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.) h’uzuriga omonat
36
 tariqasida berib yubordi. 
Abulg’ozixon wshanda İsfah’ondagi Taborak qalasiga qamab qwyildi va shu 
tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg’ozi qamoqdan qochdi 
                                                 
36
 Омонат – тобелик аломати. Ўрта аср анъаналарига кўра, тобелмкни қабул қилган ҳукмдорнинг саройига 
фарзандлари ёки яқин қариндошларидан бирини гаров тариқасида юборган. Бу ерда шунга ишорат.  
 

---

 
107
va kwp mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi. 1643 yili, 
İsfandiёrxon vafotidan bir yil wtgach, Orol wzbeklari uni xon qilib kwtardilar. 
Wsha yili Abulg’ozixon Xivadagi raqiblari ustidan h’am g’alaba qozondi va Xiva 
taxtiga wtirdi. 
Abulg’ozixon keng malumotli bwlishi bilan bir qatorda, feodal h’ukmdor 
h’am edi. U wz faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini h’imoya qildi. 
Abulg’ozixon 1663 yili toju taxtni wg’li Anusha (1663-1687 yy.)ga qoldirib, 
umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag’ishlaydi. U 1664 yili vafot etgan. 
“Shajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning wrta asrlardagi 
tarixini wrganishda bosh manba bwlib xizmat qiladi. 
 “Shajarayi turk va mwg’ul” 1664 yili ёzilgan, lekin Abulozixonning og’ir 
dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan. 
Asar 1X bobining davomi, yani 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning 
topshirig’i bilan Mah’mud ibn mulla Muh’ammad Urganjiy degan olim tomonidan 
ёzilgan. Asarning I-IV boblari h’am wsha Mah’mud ibn Muh’ammad 
Urganjiyning qalamiga mansubdir. 
“Shajarayi turk va mwg’ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat. 
Muqaddimada asosan asarning ёzilishi sabablari h’aqida gap boradi. I bobda Odam 
Atodan to Mwg’ulxongacha, II bobla Mwg’ulxondan Chingizxongacha, III bobda 
Chingizxlnning tug’ulishidan to vafotigacha, IV bobda Wgaday qoon va uning 
Mwg’ulistonda h’ukmronlik qilgan avlodi, V bobda Chig’atoyxon va uning 
Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, yani Eronda 
h’ukmronlik qilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jwjixon va uning Dashti qipchoqda 
podshoh’lik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnah’r, 
Qozog’iston, Sibir va Qrimda h’ukmronlik qilgan farzandlari va, nih’oyat, IX 
bobda Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoh’lik qilgan avlodi bilan 
bog’liq voqealar baёn etilgan. 
Asarning I-VIII boblari umumlashtiruvchi xarakterga ega bwlib, 
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va 
shuningdek yana wn sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi 
yangi h’isoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy 
tarixi keng va atroflicha baёn etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg’oziy 
Bah’odirxon zamonida obod bwlgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi 
shah’ar, Buldumsoz, Bag’dod, Kot, Durun, Qumkent, Mizdah’kan, Dorug’an ota, 
Boqirg’on, Xos minora, İsm Mah’mud Ota, Chilik kabi shah’arlar, Amudarё va 
darё wzanining wzgarishi, xivalik turkmanlarning og’ir ah’voli, XVI-XVII asrlarda 
Xiva xonligi bilan Buxoro wrtasidagi siёsiy munosabatlar h’aqida h’am qimmatli 
malumotlar uchraydi.   
Abulg’oziy Bah’odirxon va uning “Shajarayi turk va mwg’ul” asari tez 
orada ilmiy jamoatchilikning daqqat-etiborini qozondi. U XVIII asrdaёq bir necha, 
nemis va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima 
qilindi. Wtgan asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va 
G.S.Sablukov), frantsuz (P.İ.Demezon), turk (Ah’mad Vefiq posha) tillariga 
tarjima qilindi. Asar 1897-1913 yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili 
fors tillariga tarjima qilindi. Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P.İ.Demezon 

---

 
108
(1871-1874 yy.) amalga oshirgan nashrlari mukammal va zwr ilmiy qimmatga 
egadir.  
Abulg’oziy Bah’odirxon asarining xorijiy tillariga tarjima qilinishi va dunё 
bwylab tarqalishi bwyicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vaqoyi” asari bilan 
qiёslash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy qiymatga 
ega ekanligini kwrsatadi.