Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

9.2.7. “Firdavs ul-iqbol” 
“Firdavs ul-iqbol” (“Jannat bog’i”) nomli Xorazm tarixi bwyicha yaratilgan 
shoh’ asarning ijodkorlari XU111 asr swnggi choragi va X1X asrda wtgan yirik 
shoir, tarjimon va tarixnavis Shurmuh’ammad ibn Avazbiy Munis (1778-1829 yy.) 
va uning jiyani Muh’ammad Rizo Erniёzbek wg’li Ogah’iydir (1809-1847 yy.). 
Munis Xorazmning qadimda yirik shah’ar bwlgan Kot qishlog’ida dunёga 
kelgan, Xiva madrasalarida tah’sil kwrgan, 1800 yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib bwlib xizmat qilgan. U 1829 yili 51 ёshida vafot etgan. 
Munis atroflicha malumot olgan, turli fanlar, xususan adabiёt va tarixdan 
keng xabardor bwlgan etuk olim va istedodli shoir sifatida tarixda qoldi. U 1806 
yili Eltuzarxon (1804-1806 yy.)ning topshirig’i bilan “Firdavs ul-iqbol” asarini ёza 
boshlaydi. Lekin asar ayrim sabablarga kwra, tugallanmay qolgan. 
Munis ajoyib xattot sifatida “Savodi talim” nomli maxsus risola ёzgan. U 
zwr tarjimon bwlib, Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” asari tarjimasini 
h’am boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjima qilib tugatgan edi.  
Ogah’iy h’am asli Kot qishlog’idan. Munisning jiyani va uning qwlida 
tarbiya topgan. Yaxshi wqib, turli fanlarni, xususan tarix va adabiёtni chuqur 
egallagan. Munisning vafotidan (1829 y.) keyin saroyni tark etib, ota kasbi- 
miroblik bilan kun kechirgan. U 1847 yili vafot etgan. 
Ogah’iy h’am istedodli shoir, yirik tarixnavis olim va moh’ir tarjimon 
sifatida shuh’rat topti. U tog’asi Munis boshlagan “Firdavs ul-iqbol” asarini oxiriga 
etkazdi. Undan tashqari, “Riёz ud-davla” (“Davlatning jannat bog’i”), “Zubdat ut-
tavorix” (“Tarixlar sarasi”), “Jomi ul-voqeoti sultoniy” (“Culton voqealarining 
majmuasi”) va “Gulshan ud-davlat” (“Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asarlarni 
h’am ёzgan. 
Bulardan tashqari, Ogah’iy zabardast tarjimon sifatida 19 asarni wzbek tiliga 
tarjima qilgan bwlib, ularning ichida Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo”, 
Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Nizomuddin Ah’mad Hiraviyning 
“Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlar h’am bor. 
Munis va Ogah’iyning tarix soh’asidagi eng katta ilmiy ishi “Firdavs ul-
iqbol” asarining yaratilishi edi. Kitobda Xorazmning qadim zamonlardan to 
Qwng’irot sulolasidan
37
 chiqqan Alloh’qulixon (1825-1842 yy.) zamonigacha 
bwlgan tarixdan baxs yuritadi. 
“Firdavs ul-iqbol” asari muqaddima va besh bobdan iborat. 1806 yili 
boshlangan va 1840 yili ёzib tamomlangan. 
                                                 
37
  Қўнғирот  сулоласи – Хоразмни 1804-1920 йиллар  орасида  идора  қилган  сулола.  Асосчиси 
Элтузархон(1804-1806 йй.).
 

---

 
109
Muqaddimada Eltuzarxon nomiga h’amdu sano wqiladi, Munisning xon 
xizmatiga kirish sabablari aytiladi va asar mundarijasi keltiriladi. 
Asarning 1-11- boblarida islomiyatdan avval wtgan piyg’ambarlar, eskm 
tarix kitoblarida turk-mwg’ul qabilalarining ajdodi h’isoblangan Ёfas ibn Nuh’ va 
Qwng’irot amirlarining ilk tarixiga bag’ishlangan. 
Uchinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, Mwg’ul imperiyasining 
Chingisxon zamonidan to Oltin Wrda xoni Berdibek (1357-1361 yy.) davrigacha 
bwlgan tarixi baёn etilgan. 
Twrtinchi bob Xorazmning Shayboniylar davri (1511-1804 yy.)dagi 
ijtimoiy-siёsiy tarixi h’aqidadir. 
Beshinchi bob Xiva xonligining 1804-1825 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy 
tarixini wz ichiga oladi. 
Munis va Ogah’iyning mazkur asarining asosiy ah’amiyati shundaki, unda 
Xorazmning qariyb 300 yillik (1511-1825 yy.) tarixi yaxlit, xronologik tartibda 
baёn etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy malumotlarga nih’oyatda boy. Kitobda, 
masalan, Xorazm (Xiva xonligi) wramida istiqomat qilgan turkman, qoraqalpoq va 
qozoq xalqlari va ularning mamlakatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni, katta 
er egaligi, meh’natkash xalq ah’voli, soliq va jarimalar, xiroj, zakot, peshkash, 
tansuqot va h’okazo, wn twrt urug’ning tarqatib yuborilishi, 1714, 1722-1723 va 
1768 yillari sodir bwlgan ocharchilik va qah’atchilik, Xorazm shah’arlari Urganch, 
Kot, Vazir, Yangi shah’ar, Tirsak, Gandumkon, Hazorasp, Shah’obodlarning 
umumiy ah’voli, turkmanlar va wzbeklarning etnik tarkibi, Xiva xonligining 
boshqa mamlakatlar, xususan, Eron, Buxoro xonligi va Rossiya bilan bwlgan 
iqtisodiy va siёsiy munosabatlari xususida qimmatli malumotlarni uchratamiz. 
“Firdavs ul-iqbol” asari tarixchilar tomonidan kam wrganilgan. Uning 
qwlёzma nusxalari Wzbekiston, Rossiya va boshqa mamlakatlar kutubxonalarida 
saqlanadi.