Davlatiy moliya



Download 10,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet124/540
Sana27.06.2021
Hajmi10,62 Mb.
#102874
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   540
Bog'liq
moliya umk sirtqi

daromadlari  kategoriyasining  namoyon  bo’lish  shakllarining  o’zgarib 

borganligiga  qaramasdan,  bu  kategoriyaning  saqlanib  qolganligini  angla-tadi. 

Demak,  byudjetga  to’lovlar  ko’rinishining  o’zgarishi,  bir  to’lovning  boshqa  biri 

bilan  almashtirilishi  iqtisodiy  kategoriya  mazmunining emas, balki shakllarining 

evolyu-tsiyasidir. Biroq bundan moliyaviy va davlat byudjeti kategoriyalari qat’iyan 

obyektiv,  ularning  namoyon  bo’lish  shakllari  esa  subyektivdir,  degan  xulosa 

chiqarmas-lik kerak. Iqtisodiy qonunlarning harakati, iqtisodiyotning taraqqiyot 

darajasi, ishlab  chiqarish  munosabatlarining  etukligi  va  boshqa omillar,  ma’lum 

darajada, davlat byudjeti daromad-larining shakllarini ham belgilab beradi. 

 Bozor iqtisodiyoti sharoitida eng asosiy vazifalardan biri iqtisodiy taraqqiyotga 

erishish, uning samaradorligini ta’minlash, raqobatbardoshlikka erishish hisoblansa, 

bu  vazifalarning  bajarilishiga  byudjetga  to’lovlarning  shakllari  ham  o’zining 

sezilarli  hissasini  qo’shishi  kerak.  Ular  davlat  byudjeti  daromadlarini  miqdoriy 

jihatdan ta’min-labgina qolmasdan, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish 

va moliyaviy resurslarning oqilona va maqsadli taqsimlanishini rag’batlantirishi 

ham kerak. Shunday qilib, davlat tomonidan o’rnatilgan tartib natijasida vujudga 

kelgan  byudjetga  to’lovlarning  turli  shakllari  davlatning  qonunlarida,  moliyaviy 

boshqaruv  organlarining  normativ  hujjatlarida  o’z  ifodasini  topgan  obyektiv 

omillarga ma’lum darajada bog’liq bo’ladi. 

Ikkinchi  bosqichda,  yuqorida  qayd  etilganidek,  hududiy  va  ma’lum 

maqsadlarga  mo’ljallangan  turli  fondlarning  shakllanishi  yuz  beradi,  ya’ni  

umumdavlat  pul  fondini  taqsimlashning  murakkab  jarayoni  amalga  oshiriladi.  

Tashqi tomondan u barcha ijtimoiy bo’linmalardan ajralgan ichki davlat byudjeti 

jarayonidek  ko’rinadi.  Haqiqatda  esa  bu  taqsimlash  ijtimoiy  munosabatlarning 

barcha sohalarini qamrab oladi. Bu bosqichda jamiyatdagi barcha subyektlarning 

manfaatlari  o’zaro  to’qnash  keladi.  Mamlakatdagi  har  bir  ma’muriy-hududiy 

birlik o’z byudjetiga ega bo’lganligi uchun bu bosqichda ana shu byudjetlarning 

(ya’ni  hududlarga  mo’ljallangan  fondlarning)  umumiy  hajmini  to’g’ri  aniqlash 

alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  U  yoki  bu  davlat  byudjetiningxarajatlari  joylarda 

olingan daromadlarning hajmi bilan mos kelmasligi oqibatida ularni qo’shimcha 

mablag’lar bilan ta’minlash zaruriyati vujudga keladi, barcha  quyi byudjetlarni 

balanslashtirish  zarurati  paydo  bo’ladi.  Shunday  qilib,  murakkab  taqsimlash 

jarayoni  sodir  bo’ladiki,  unda  mamlakat  ma’muriy-hududiy  bo’linmalarining 

barchasi ishtirok etib, ularning ayrimlari o’z mablag’larini berishsa, boshqalari esa 

davlat byudjeti mexanizmi orqali bu mablag’larni oladi. 



257 

Sirtdan  qaralganda,  davlat  byudjeti  mablag’larini  hududlararo    taqsimlash 

byudjetlarning yuqori va quyi bo’g’inlari o’rta-sidagi munosabatlardek ko’rinadi. 

Chunki bu jarayon  yuqori byudjetlarning mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. 

Biroq  o’z  daromadlari  hisobidan  quyi  bo’g’inlarning  davlat  byudjeti 

munosabatlarini tartibga soluvchi har bir davlat byudjeti bo’linmasi amalda bu 

munosabatlarning  tar-kibiga  yuqorida  ko’rsatilgan  balanslashtirish  sodir 

bo’layotgan  ko’plab  ma’muriy-hududiy  birliklarni  kiritadi.  Ular  esa,  o’z 

navbatida,  byudjetlararo  munosabatlarni  tartibga  solish-da  xo’jalik  yurituvchi 

subyektlar va aholidan tushgan mablag’larni sarflaydi. Demak, bu jarayonda ham 

turli subyektlar o’rtasida murakkab va ko’p tomonlama taqsimlash munosabatlari 

vujudga keladi. 

Bir  vaqtning  o’zida,  davlat  byudjeti  va  uning  barcha  bo’linma-larida  

iqtisodiyot,  ijtimoiy  soha,  ijtimoiy  ta’minot,  markazlashtirilgan  investitsiyalar, 

hokimiyat va boshqaruv organlari, mudofaa va boshqalarning ehtiyojlarini qondi-

rishga  yo’naltirilgan maqsadli fondlar  tashkil  etiladi.  Bunda,  albatta,  iqtisodiyot 

tarmoqlari,  ijtimoiy  sohaning  bo’linmalari  va  hokazolar  o’rtasida  mablag’larni 

qayta taqsimlash sodir bo’ladi. 

Davlat byudjeti fondlari o’zining miqdoriga ko’ra ko’p sonlidir. Ular davlat 

byudjetining  barcha  bo’g’inlarida  va  bo’linma-larida  yaratiladi.  Shu  bilan 

birgalikda,  tashkil  etilgan  har  bir  yirik  davlat  byudjeti  fondlari  nisbatan  tor 

doiralarga  mo’ljallangan  boshqa  fondlarga  bo’linadi.  Masalan,  “Iqtisodiyot 

xarajatlari” fondi alohida tar-moqlar fondi, ular esa, o’z navbatida, yana bir necha 

fondlarga  bo’linishi  mumkin.  Bularning  hammasi  davlat  byudjetining  asosi 

sifatida  umumdavlat  pul  fondi  turli  maqsadlarga  mo’ljallanganligi,  ma’muriy 

hududlarga  tegishliligi  va  o’zgaruvchanligi  bilan  xarakterlanadigan  ko’p  sonli 

fondlar konglomeratidan iboratdir, degan xulosa chiqarishga asos bo’la oladi. Bu 

fond ko’p sonli taqsimlash kanallari orqali bir tomondan, xarajat qilinib, ikkinchi 

tomondan esa, to’ldirilib boriladi. 

Uchinchi  bosqichda  davlat  byudjeti  fondlari  hududlar  va  maqsadga 

mo’ljallanganligi  bo’yicha  xarajat  qilinadi,  ya’ni  ko’pchilik  hollarda,  bir 

mulkchilik  shakli  doirasida  davlat  byudjeti  mablag’larini  qaytarilmaslik  tarzida 

berish  sodir  bo’ladi.  Ularning  haqiqatda  sarflanishi  esa  byudjetni  taqsimlash 

jarayonining oxirgi bosqichida davlat byudjeti mablag’larini olganlar tomonidan 

amalga oshiriladi. 

Davlat  byudjetining  xarajatlari,  xuddi  uning  daromad-lari  singari, 

ikkiyoqlama  xarakterga  ega.  Bir  tomondan,  bu  davlatning  xarajatlari,  boshqa 

tomondan  esa  –  subyektlarning  ixtiyoriga  tushadigan  qaytarilmaydigan 

mablag’lar  bo’lib,  ularning  daromadlariga  aylanadi  va  ular  tomonidan  turli 

maqsadlarga mo’ljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana 




258 

shu  ik-kiyoqlama  xarakter  davlat  byudjeti  xarajatlarining  yakuniy  emas,  balki 

taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekan-ligidan dalolat beradi. Bu yerda 

davlat  byudjeti  fondlarining  egasi  –  davlat  va    pul  mablag’larini  oluvchilar  – 

subyektlar o’rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo bo’ladi. Bu bosqichda 

(birinchisidan  farqli  o’laroq)  davlat  va  aholi  o’rtasida  bevosita  taqsimlash 

munosabatlari vujudga kelmaydi. Chunki bu bosqichda iste’mol maqsadlari uchun 

ajra-tilgan  barcha  davlat  byudjeti  resurslari  tegishli  subyektlarning  fondlarini 

(masalan, ijtimoiy soha xodimlarining ish haqi fondi, ijtimoiy iste’mol fondlari va 

boshqalar) shakllantirishga yo’naltiriladi. 

Daromadlar  singari,  davlat  byudjetining  xarajatlari  ham  obyektiv  iqtisodiy 

(byudjet) 

kategoriyadir. 

kategoriya 



sifatida 

byudjetni 

taqsimlash 

munosabatlarining  ma’lum  bir  yakuniy  qismini  abstrakt  holda  umumlashtiradi. 

Ularning  moddiylashuvi  byudjetdan  subyektlarga  pul  mablag’larining  teskari 

oqimi bilan xarakterlanadi. Bu munosabatlarning asosida moliya tizimining barcha 

bo’lin-malariga xos bo’lgan taqsimlash jarayoni – pul fondlarini shakllantirish va 

ulardan foydalanish  yotadi. Lekin bu yerda jarayon teskari tartibda sodir bo’ladi: 

pul fond-larini shakllantirish ulardan foydalanishidan oldin sodir etilmasdan, davlat 

byudjeti  mablag’laridan  foydalanuvchilarda  fondlarning  shakllanishiga  olib 

keladi. 

Davlat  byudjeti  mablag’larini 

 

olgandan  keyin  subyektlar  o’zlari-ning  pul 



fondlarini  tashkil  qiladilar. Bu  pul  fondlari, o’z  navbatida,  ma’lum  maqsadlarga 

mo’ljallangan kichik fond-larga bo’linadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining 

xarajatlari  tranzit  xarakterga  ega  bo’lib,  ularni  tom  ma’nodagi  xarajatlar  deb 

bo’lmaydi.  Davlat  byudjeti  bu  xara-jatlarning  o’lchamini  limitlashtiradi  (biroq 

to’liq  dara-jada  emas),  xarajatlar  esa  subyektlarning  o’zi  tomonidan  amalga 

oshiriladiki,  bunda  byudjetdan  moliyalashtirish  tartibida  pul  mablag’lari 

yo’naltiriladi va shu erning o’zida taqsimlashning yangi bosqichi boshlanadi. 

Yuqorida  bayon  etilgan  holatlarni  inobatga  olgan  holda,  xarajatlar  emas, 

balki amalda (haqiqatda) byudjetdan assignovaniyalari

 

ajratiladigan mablag’larni 



tushunila-digan  davlat  byudjetining  xarajatlarini  iqtisodiyot  moliyasi  bilan 

tenglashtirish  maqsadga  muvofiq  emas.  Masalan,  maorifga  qilinadigan  davlat 

byudjeti  xarajatlarini  maorif  moliyasi  deb  atash  mumkin  emas.  Xuddi 

shuningdek, mudofaa xarajatlarini Qurolli Kuchlar moliyasi deb bo’lmaydi. 

Davlat byudjeti kategoriyasi sifatida davlat byudjetining xarajatlari o’zining 

turli  shakllariga ega. Ular quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: 

  smetali moliyalashtirish (bunda korxona yoki tashkilot o’z daromadlariga 

ega  bo’lmasdan 

davlat  byudjetining 

mablag’lari 

hisobidan  to’liq 

moliyalashtiriladi)

68



                                                           



68

  Biroq  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  shunday  sub’yektlarga  ham  o’zining  asosiy  faoliyati  natijalariga  salbiy  ta’sir 




259 

  davlatning  korxona  va  tashkilotlariga  mablag’  berish  (bunda 

moliyalashtirish obyektlari sifatida faqat kapital qo’yilmalar, aylanma mablag’lar 

va operatsion xarajatlar maydonga chiqadi); 

  dotatsiya  va  subvensiyalar  (bunda  davlat  byudjeti  rejali-zararga 

ishlaydigan korxonalarning zararlarini qoplaydi) va boshqalar. 

 

Davlat  byudjeti  xarajatlari  davlat  byudjeti  daromadlarining  ayrim 



shakllariga o’xshash baholarni shakllantirish bilan bog’liq bo’lishi ham mumkin. 

Bunda davlat byudjeti xarajatlari tovar-larning bahosi uning haqiqiy qiymatidan 

past  darajada  o’rnatilib,  sotilganda  vujudga  kelgan  zararlarni  qoplash  manbai 

sifatida maydonga chiqadi. 

“Davlat  byudjetining  xarajatlari”  va  “byudjetdan  moliyalashtirish” 

tushunchalari  bir-biriga  yaqin,  lekin  aynan  bir-biriga  teng  bo’lgan  tushunchalar 

emas. Agar davlat byudjetining xarajatlari davlat byudjeti kategoriyasini ifoda etsa, 

byudjetdan moliyalashtirish esa bu kategoriyaning amalda subyektlarga aloqador 

barcha  tadbirlar  bilan  mablag’larni  berish  shaklidagi  ifodalanishidir.  Pul  fondlarini 

shakl-lantirish  jarayoni  byudjetdan  tegishli  subyektlarga  mab-lag’lar  berilganidan 

so’ng  ham  davom  etadi.  Lekin  u  endilikda  byudjetdan  tashqarida  davom  etib, 

subyektlar  (iqtisodiyot,  ijtimoiy  soha  va  ularning  tarmoqlari,  korxonalar  va 

boshqalar) moliyasining elementlarini tashkil etadi. Biroq  yuqorida bayon etilgan 

usullarning birortasini mustaqil davlat byudjeti kategoriyasi sifatida talqin qilish 

mumkin emas. Chunki ularning har biri davlat byudjeti kategoriyasi hisoblangan 

davlat byudjeti xarajatlarining namoyon bo’lish shaklidir. 

Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat 

pul  fondini  shakllantirish,  mablag’larni  byudjetlar  ichida  taqsimlash  va 

subyektlarni  byud-jetdan  moliyalashtirish  natijasida  vujudga  keladigan,  o’zaro 

bog’langan taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. 

Lekin  ishlab  chiqarish  munosabatlari  har  doim  buyumlashgan  tarzda 

vujudga keladi. Bu munosabatlarning buyum-lashgan qatlami yalpi ichki (milliy) 

mahsulot hisoblanadiki, u taqsimlash  jarayonida  qiymat  shaklida ishtirok  etadi. 

Byudjetli taqsimlash munosabatlariga, ichki jihatdan, qator iqtisodiy qonunlarning 

ta’siri  ostida  bo’lgan  moliyaviy  aloqalarning  keng  doirasi  xarakterlidir.  Davlat 

byudjeti ko’p sonli va bo’lingan taqsimlash aktlarining  majmui orqali yalpi ichki 

(milliy)  mahsulot  harakatining  asosiy  yo’nalishlarida  namoyon  bo’ladi.  Aynan 

davlat byudjeti iste’mol va jamg’arish fondlarining shakllanishiga, iste’mol fondining 

qismlarga ajralishiga, sof daromadning davlat va sub’-ektlar o’rtasida bo’linishiga 

hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. 

Davlat  byudjetining  turli  belgilari  va  xususiyatlarining  yuqorida  bayon 

qilingan tavsiflariga tayangan holda uning mohiyatini aniqlab beruvchi quyidagi 

                                                           

ko’rsatmagan holda daromad ishlab topish imkoniyati berilishi mumkin. Buning ustiga, hozirgi sharoitdagi davlat va biznes 

hamkorligi ham, o’z navbatida, shuni taqozo etadi.

 



260 

ta’rifni  berish  mumkin:  mamlakatning  asosiy  moliyaviy  rejasi  ko’rinishida 

qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va ulardan foydalanish 

borasidagi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar majmui davlat byudjeti deyiladi. 

Davlat byudjetiga uning faqat amaliy ahamiyatini tavsiflovchi quyidagicha  

ta’rif  berish  ham  mumkin:  “O‘zbekiston  Respublikasining  Davlat  byudjeti 




Download 10,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   540




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish