Davlatiy moliya

16-MAVZU: DAVLAT BYUDJETI 

REJA: 

1. Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va ahamiyati. 

2. Davlat byudjetining daromadlari. 

3. Davlat byudjetining xarajatlari. 

4. Davlat byudjeti defitsiti

 

va uni moliyalashtirish. 

1. Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va ahamiyati 

 Davlat  byudjeti  kishilik  jamiyati  taraqqiyotining  ma’lum  bir  bosqichida 

paydo  bo’lgan.  Davlat  byudjeti  tashkil  etishga  ehtiyoj,  eng  avvalo,  siyosiy 

tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liqdir. Har bir davr 

ijtimoiy  tuzumiga  tegishli  bo’lgan  ishlab  chiqarish  munosabatlarining  asosiy 

belgilari  davlat  faoliyati  va  davlat  byudjetiningtaqsimlash  mexanizmi  sifatidagi 

mazmunini belgilab beradi. 

Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy munosabatlarning bir qismini ifoda 

etib, davlatning ixtiyoriga  mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy 

daromadning  muayyan  qismini  to’plash  va  uni  jamiyat  taraqqiyotining  turli 

sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, 

boshqaruv, mudofaa va boshqalar) mablag’ bilan ta’minlash imkonini beradigan 

muhim taqsimlash vositasidir.  

Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi 

bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir  barcha belgilarga ega va unga 

tegishli bo’lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti 

---

252 

faqat  o’ziga  xos  bo’lgan  xarakterli  xususiyatlarga  ham  egadirki,  ular  o’z 

navbatida,  davlat  byudjetini  moliya  tizimining  boshqa  bo’linmalaridan  ajratib 

turadi  va  unda  markaziy  o’rinni  egallashga  asos  bo’ladi.  Uning  ana  shunday 

xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har 

bir mamlakatda davlat  barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-

da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy 

taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi. 

Davlat  byudjeti  juda  keng  qamrovli  va  murakkab  tushuncha  bo’lib,  uni 

boshqarishda  O‘zbekiston  Respublikasining    Konstitutsiyasi,  tegishli  kodeks, 

qonun, farmon, qaror va qonunosti hujjatlari huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. 

Ularning  ichida  eng  muhimlaridan  biri  “O‘zbekiston  Respublikasining  Davlat 

byudjeti Kodeksi” hisoblanadi”.  

Yagonalik  va  yuqori  darajada  markazlashuv  davlat  byudjetining  muhim 

xususiyatlaridandir.  Turli  ma’muriy-hududiy  byudjetlar  ko’pligiga  qaramasdan, 

ularning barchasi quyi bo’g’inlarning yuqori bo’linmalarga ketma-ket bo’ysunishiga 

rioya qilgan holda yagona davlat byudjetiga birlashadi. Bir  vaqtning o’zida davlat 

byudjeti  resurslarini  shakllantirish  va  ulardan  foydalanishda  demokratizm 

prinsiplariga  ham  rioya  qilinadi.  Chunki  davlat  hokimiyatining  barcha  organlari 

o’zlarining davlat byudjeti mablag’lariga ega va o’zlariga tegishli  davlat byudjeti 

huquqlaridan  foydalanadilar.  Davlat  byudjetiga  xos  ana  shu  xarakterli  belgilar 

mablag’lar bilan manyovr qilish va davlat byudjeti siyosatini oqilona  tashkil etish 

uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. 

Moliya  tizimining  boshqa bo’linmalaridan  farqli  holda,  davlat byudjetida, 

ikki tushunchaning terminologik qo’shilishi mavjud:  

1) davlat byudjeti – iqtisodiy (moliyaviy) kategoriya sifatida; 

2) davlat byudjeti – mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida.  

Ayrim  hollarda  davlat  byudjetining  mohiyati  faqat  mamlakatning  asosiy 

moliyaviy  rejasi  sifatida  talqin  etiladi.  Buni  to’g’ri  deb  e’tirof  etib  bo’lmaydi. 

Chunki  iqtisodiyotga  tegishli  bo’lgan  har  qan-day  reja  u  yoki  bu  iqtisodiy 

kategoriyaning namoyon bo’lish shakllaridan biri hisoblanadi. Shunga muvofiq 

ravishda,  davlatning  asosiy  moliyaviy  rejasi  davlat  byudjeti  kategoriyasining 

namoyon  bo’lish  shaklidir.  Ya’ni  davlat  byudjeti  davlatning  asosiy  moliyaviy 

rejasi  sifatida  iqtisodiy  kategoriya  va  byudjetga  xos  bo’lgan  xususiyatlar 

majmuining namoyon bo’lishidir. Iqtisodiy kategoriya va mamlakatning asosiy 

moliyaviy  rejasi  sifati-da  ularning  “davlat  byudjeti”  deb  bir  xil  nomlanishi 

predmetning mohiyatini o’zgartirmaydi va  davlat byudjetini iqtisodiy (moliyaviy) 

kategoriyalar tarkibidan chiqarishga asos bo’la olmaydi.

 

Bundan kelib chiqadigan 

asosiy xulosa shuki, davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning 

qo’shilishini tushunmoq kerak:  

---

253 

1)  davlat  miqyosida  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotni  taqsimlash  natijasida 

vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya); 

2)  shu  kategoriyaning  namoyon  bo’lish  shakli  sifatida  davlatning  asosiy 

moliyaviy rejasi. 

Yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi (instrumenti) 

sifatida davlat byudjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. Agar moliya yordamida 

taqsimlash  qiymatning  shakllari  o’zgargan  sharoitda  va  ko’plab  oldi-sotdilar 

natijasida amalga oshirilsa, yalpi ichki (milliy) mahsulotning davlat byudjeti orqali 

taqsimlanishi  ma’lum  darajada,  almashuvdan  ajralgan  holda  sodir  bo’ladi. 

Qiymatning  davlat  byudjeti  orqali  harakatlanishi  moddiy  mahsulotning 

harakatidan  to’liq  uziladi  va  sof  qiymat  xarakterini  kasb  etadi.  Faqat  davlat 

byudjetidan tashqarida, davlat byudjeti resurslari  sarflanayotganda  taqsimlash va 

almashuv operatsiyalarining qayta qo’shilib ketishi sodir bo’ladi. 

Moliya  tizimining  boshqa  barcha  bo’linmalari  va  iqtisodiy  (moliyaviy) 

kategoriyalar (baho, ish haqi, kredit va boshqalar) bilan chambarchas bog’liqligi 

ham davlat byudjetiga xos xususiyatdir. 

Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan 

taqsimlash jarayonlarining mazmunini ko’rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. 

Yalpi ichki (milliy) mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir vaqtning 

o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil bo’lgan uch bosqichdan 

iborat bo’ladi:  

1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (davlat byudjeti daromadlari); 

2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli davlat byudjeti 

fondlarini yaratish; 

3) davlat byudjeti fondidan foydalanish (davlat byudjeti xarajatlari). 

Davlat  byudjeti  orqali  yalpi  ichki  (milliy)  mahsulotni  taqsimlashning  bu 

bosqichlari bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsada, bu ularning nisbatan 

alohidaligini  ham  inkor  etmaydi.  Bu  bosqichlarni  bo’lish  va  ularni  alohida-

alohida  ko’rib  chiqish  orqali  byudjetli  taqsimlashning  xarakteri,  shakli  va 

metodlari to’g’risida osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. 

Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli pul mablag’larining 

bir qismi davlatning qo’lida to’planishi (jamlanishi) sodir bo’ladi. Ana shu asosda  

mablag’larni  oluvchi  sifatida  davlat  bilan  mablag’larni  to’lovchilar  o’rtasida 

moliyaviy  (byudjet)  munosabatlar  vujudga  keladi.  Bu  munosabatlar,  asosan, 

majburiylik  xarakteriga  egadir.  Bu  bosqichdagi  taqsimlash  jarayonlarining 

xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga tushuvchi mablag’lar ajratib olingan bo’lib, 

ular  qat’iy  chegaralanmagan.  Ularning  barchasi  hozircha  yagona  maqsadga  – 

umumdavlat  ehtiyojlarini  qondi-rishga  yo’naltirilgan.  Davlat  pul  fondining 

---

254 

alohidaligiga  aniq  maqsadlarga  mo’ljallangan  fondlarni  kristallizatsiya  qilish 

boshlanganda barham beriladi. 

Davlat byudjeti fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi:  

1)  byudjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar); 

2) davlat byudjetining daromadlari. 

Bu  tushunchalar  bir  xil  ma’noni  anglatadi.  Chunki  ularning  ikkalasi  ham  

davlat va mablag’ to’lovchilar o’rtasida vujudga keladigan bir xildagi taqsimlash 

munosabatlarini ifoda etadi. Bu yerda faqat ma’no jihatidan emas, balki miqdoriy 

jihatdan  ham  bir  xillikka  erishilgan.  Zero,  ularning  har  ikkalasi  ham  milliy 

daromadning yagona qismiga tegishlidir. Biroq bu tushunchalarning ikkiyoqlamalik 

xarakterga egaligini ham unutmaslik lozim. 

Davlat  byudjetiga to’lovlar  (soliqlar,  ajratmalar,  bojlar  va  boshqalar),  eng 

avvalo,  to’lovchilarning  xara-jatlaridan  iborat  bo’lib,  ularning  daromadlaridan 

chegirilsada, bir vaqtning  o’zida  ular davlat byudjetida  davlatning daromadlari 

sifatida  gavdalanadi.  Ana  shundan  taqsimlash  munosabatlariga  kirishgan 

ishtirokchilar (tomon-lar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga 

keladi. Davlat davlat byudjetiningdaromadlarini oshi-rishdan manfaatdor bo’lsa, bu 

narsa u yoki bu darajada to’lovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning) manfa-

atdorligini (qiziquvchanligini) pasaytiradi. 

Shunday qilib, “byudjetga to’lovlar” va “davlat byudje-tining daromadlari” 

tushunchalari yuqorida ko’rsatilgan umumiylikka ega bo’lsalar-da, bir vaqtning 

o’zida, ular o’rtasida obyektiv farqlar ham mavjud. Byudjetga to’lovlar xo’jalik 

yurituvchi  subyektlar  yoki  to’lovchilar  moliyasining  tarkibiy  elementlaridan 

hisoblanadi va boshqa taqsimlash munosabatlari bilan o’zaro organik bog’liqlikda 

ko’riladi;  davlat  byudjetida  ular  daromadlar  shaklini  oladi  va  davlat 

byudjetiningsubyektlar  (xo’jaliklar)  bilan  davlat  byudjeti  munosabatlari  keng 

sohalarining  boshqa  elementlari  bilan  o’zaro  bog’liqlikda  tahlil  qilinadi.  Bu 

holda,  taqsimla-nayotgan  milliy  daromadning  yagona  qismi    ikki  xil  iqtisodiy 

mazmun kasb etadi va moliya tizimining turli bo’lin-malarida turlicha ko’rinishga 

ega bo’ladi. 

Davlat  byudjetining  daromadlari  o’zining  yaxlitligi  (yagonaligi,  birligi) 

bilan  farqlanadi  va  ular  yagona  maqsadga  –  ijtimoiy  ehtiyojlarni  qondirishga 

xizmat  qiladi.  Undirish  metodlari,  to’lovchilarning  tarkibi,  to’lash  muddat-lari  va 

hokazolarda katta farqlanishlar bo’lishiga qara-masdan, ularning barchasi davlat pul 

fondini  shakllantirish  bo’yicha  davlat  va  to’lovchilar  o’rtasida  vujudga  kelgan 

taqsimlash  munosabatlarini  tashuvchilar  (ifodalovchilar)dir.  Bu  o’z  navbatida, 

mablag’larni  to’lovchilar  bilan  davlat  o’rtasidagi  munosabatlarning  barchasi 

orasidan  moliyaviy  (byudjet)  kategoriyaning  bir  ko’rinishi  sifatida  alohida 

munosabatlarni ajratib olishga asos yaratib beradi. Agar moliya iqtisodiy kategoriya 

---

255 

sifatida  e’tirof  etilgan  bo’lsa,  davlat  byudjeti  bu  kategoriyaning  tarkibiy  qismi, 

ko’rinishlaridan  biridir.  O‘z  navbatida,  davlat  byudjeti  o’ziga  tegishli  bo’lgan  

(byudjet)  kategoriyalarni  vujudga  keltiradi.  Ular  davlat  byudjeti  deb  nomlangan 

kategoriyaga  nisbatan  ma’lum  darajada  bo’ysunuvchanlik  xarakteriga  ega  bo’lib, 

uning tarkibiy qismlari sifatida maydonga chiqadi. Ana shunday davlat byudjeti 

kategoriyalaridan biri davlat byudjetining daromadlaridir.