Davlatiy moliya

3. Mintaqaviy va butundunyoviy moliyaviy tashkilotlar 

Xalqaro valyuta-kredit va moliya munosabatlarining institutsional tuzilishi 

o‘ziga  ko‘plab  xalqaro  tashkilotlarni  qamrab  oladi.  Ulardan  ba’zilari  ko‘pgina 

vakolatlarga hamda yuqori miqdordagi moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan holda 

xalqaro  valyuta-kredit  va  moliya  munosabatlarini  tartibga  solishni  amalga 

oshiradi. Boshqalari esa, hukumatlararo muhokama etish uchun forumlar tashkil 

etish hamda valyutakredit va moliya siyosati bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish 

bilan  shug‘ullanadi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  o‘zida  jahon  iqtisodiyoti 

barqarorligini ta’minlash uchun moliya va valyuta-kredit munosabatlarini tartibga 

solish  maqsadlarida  davlatlararo  kelishuv  asosida  tashkil  etilgan  xalqaro 

tashkilotlarni  ifodalaydi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlarining  yuzaga  kelishiga 

asosan jahon xo‘jaligida globallashuv jarayonlarining rivojlanishi hamda xalqaro 

moliya bozorlaridagi va jahon valyuta tizimidagi beqarorlikning kuchayishi sabab 

bo‘ldi.  Ular  asosan  ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  tashkil  topgan  va  hozirgi 

vaqtda  mamlakatlarning  valyuta-kredit  va  moliya  munosabatlari  sohasidagi 

xamkorligini rivojlantirishda hamda ushbu munosabatlarni davlatlararo darajada 

tartibga  solishda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  vujudga 

kelishining birinchi bosqichi birinchi va ikkinchi jahon urushlari orasidagi davrga 

to‘g‘ri keladi. Xalqaro moliya tashkilotlari vujudga kelishining ikkinchi bosqichi 

hamda  ular  faoliyatining  kuchayish  jarayoni  ikkinchi  jahon  urushidan  so‘ng 

mustamlakachilik  tizimining  parchalanishi  va  1970  yillardagi  iqtisodiy 

o‘zgarishlar  bilan  bog‘liqdir.  Shu  bilan  birgalikda  1980-yillarning  boshlarida 

xalqaro  moliya  tashkilotlari  faoliyatida  uchinchi  bosqichning  boshlanganligini 

qayd etishimiz mumkin. Chunki bu davrda jahon  iqtisodiyotida globallashuvning 

kuchayishi  hamda  integratsion  jarayonlarning  jadallashuvi  kabilarni  ko‘rsatish 

mumkin.  Dunyodagi  bir  qator  davlatlarning  hukumat  organlari  zamonaviy 

---

247 

xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi muammolarni birgalikda hal etishga ehtiyoj 

sezdilar  va  buning  natijasida  xalqaro  tashkilotlarga  bo‘lgan  talab  yanada  ortib 

bordi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlariga  Xalqaro  Valyuta  fondi,  Jahon  banki, 

Yevropa  tiklanish  va  taraqqiyot  banki,  Xalqaro  hisob-kitoblar  banki,  Osiyo, 

Amerika,  Afrika  mintaqaviy  rivojlanish  banklari  va  boshqalar  kiradi.  Xalqaro 

moliya  tashkilotlarining  faoliyati  jahon  xo‘jaligining  barqarorligiga  erishishga 

hamda valyuta-moliya sohasidagi munosabatlarning uzluksizligini ta’minlashga 

yordam beradi. Eng avvalo, bunga bo‘lgan zaruriyat davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro 

aloqalar  ko‘lamining  ortib  borishi  shuningdek,  ularning  o‘zgaruvchan 

xususiyatga  ega  ekanligi  bilan  izohlanadi.  Shuningdek  ular  mamlakatlar  va 

davlatlar o‘rtasida hamkorlikni tashkil etish uchun forum sifatida xizmat qilishga 

ham  yo‘naltirilgan.  Bundan  tashqari,  jahon  xo‘jaligining  muhim  muammolari 

bo‘yicha  tavsiyalar  ishlab  chiqish  va  rivojlanish  tendensiyalari  to‘g‘risidagi 

ma’lumotlarni  umumlashtirish,  tahlil  etish  hamda  o‘rganish  sohasida  xalqaro 

valyuta-moliya tashkilotlarning ahamiyati ortib bormoqda.  

Xalqaro  moliya  tashkilotlarining  vujudga  kelishiga  va  faoliyatining 

rivojlanishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan:  

-xo‘jalik  hayoti  baynalmilallashuvining  kuchayishi,  shuningdek,  milliy 

chegaralardan  tashqariga  chiquvchi  transmilliy  korxonalar  va  transmilliy 

banklarning tashkil topishi;  

-jahon  xo‘jaligida  moliyaviy  munosabatlarni  xalqaro  tartibga  solishga 

bo‘lgan ehtiyojning kuchayishi;  

-jahon valyuta tizimi, xalqaro valyuta-kredit, qimmatbaho qog‘ozlar va oltin 

bozorlaridagi  yuzaga  keladigan  muammolarni  hamkorlikda  hal  qilish 

zaruriyatining ortib borishi. 

 Xalqaro  valyuta-kredit  va  moliya  tashkilotlari  tomonidan  bajariladigan 

asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi:  

1) axborot  funksiyasi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  jahon  xo‘jaligi 

rivojlanishining  umumiy  tendensiyalari  hamda  biror  bir  davlatning  iqtisodiy 

holati  to‘g‘risida  ma’lumotlar  olish  mumkin  bo‘lgan  axborot  markazi  rolini 

bajaradi. Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlari o‘tkazilgan xalqaro konferensiyalar, 

yig‘ilishlar, tadqiqotlar natijalari bo‘yicha statistik materiallarni nashr etib boradi.  

2) maslahatchi  funksiyasi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  mamlakatlarning 

xukumatlariga valyutakredit va moliya siyosatini o‘tkazish bo‘yicha maslahatlar 

beradi.  

3) tartibga  solish  funksiyasi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  xalqaro  moliya 

munosabatlarini tartibga solish funksiyasini ham bajaradi. Jumladan, XVF to‘lov 

balansida  muammolarga  ega  bo‘lgan  mamlakatlarga  vaqtinchalik  moliyaviy 

yordam  ko‘rsatadi.  XVF  mamlakatlarga  milliy  valyuta  kursini  bir  maromda 

---

248 

saqlash uchun ham bir necha bor vaqtinchalik yordam ko‘rsatgan.  

4) bashorat  qilish  funksiyasi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  milliy  va  jahon 

iqtisodiyoti  rivojlanishining  bashoratini  amalga  oshiradi.  Xalqaro  moliya 

tashkilotlari  universallik  darajasi  va  maqsadlariga  bog‘liq  holda  jahon 

ahamiyatiga  ega  bo‘lgan,  mintaqaviy,  shuningdek  faoliyati  jahon  xo‘jaligining 

ma’lum  bir sohasini qamrab  oluvchi  tashkilotlarga  ajratiladi. Xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlarning  asosiy  shakllarini  tartibga  soluvchi  xalqaro  tashkilotlarni 

tashkil  etish  g‘oyasi  1929-1933-yillardagi  jahon  iqtisodiy  inqirozi  ta’siri 

natijasida  yuzaga  keldi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  jahon  iqtisodiyotini 

rivojlantirish  sohasidagi  muayyan  masalalarni  hal  etish  uchun  a’zo 

mamlakatlarning 13 moliyaviy resurslarini birlashtirish orqali tashkil etiladi. 

Ushbu masalalar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:  

  xalqaro  savdoni  rag‘batlantirish  va  qo‘llab-quvvatlash,  jahon 

iqtisodiyotini tartibga solish hamda barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valyuta 

va fond bozoridagi operatsiyalar;  

  budjet defitsitini moliyalashtirish va davlat loyihalarini amalga oshirishga 

kreditlar – davlatlararo kreditlar;  

  xalqaro loyihalar (loyihada to‘g‘ridan-to‘g‘ri, shuningdek rezident tijorat 

tashkiloti  orqali  ishtirok  etuvchi  bir  nechta  mamlakatlar  manfaatlariga  daxldor 

bo‘lgan loyihalar) sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati;  

  xalqaro  biznesga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatishga  (masalan,  infratuzilma 

loyihalari,  informatsion  texnologiyalar  sohasidagi  loyihalar,  transport  va 

kommunikatsiya  tarmoqlarini  rivojlantirish  va  boshqalar)  ichki  loyihalar  (bitta 

mamlakatning yoki rezidentning tijorat tashkiloti manfaatlariga bevosita daxldor 

bo‘lgan loyihalar) sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati;  

  fundamental  ilmiy  tadqiqotlarni  moliyalashtirish  va  hayriya  faoliyati 

(xalqaro yordam dasturlarini moliyalashtirish).  

Xalqaro  moliya  tashkilotlari  o‘z  funksiyalarini  amalga  oshirish  uchun 

investitsion  loyihani  fundamental  o‘rganishdan  global  fond  bozorlaridagi 

operatsiyalargacha  risklarni  boshqarish  hamda  moliyaviy  va  investitsion 

tahlilning  zamonaviy  texnologiyalaridan  foydalanadi.  Xalqaro  moliya 

tashkilotlari quyidagi maqsadlarni ko‘zlagan holda faoliyat yuritadi:  

  jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliyani barqarorlashtirish maqsadida jahon 

hamjamiyatida harakatlarni birlashtirish;  

  valyuta va moliya-kredit munosabatlarini xalqaro tartibga solishni amalga 

oshirish;  

  jahon  valyuta  va  moliya-kredit  siyosatining  strategiya  va  taktikasini 

hamkorlikda ishlab chiqish va muvofiqlashtirish.  

Xalqaro 

moliya 

tashkilotlarida 

qatnashish 

darajasi 

va 

alohida 

---

249 

mamlakatlarning  ta’siri  ularning  kapitaldagi  bo‘nagining  miqdori  bilan 

aniqlanadi.  Xalqaro  moliya  tashkilotlari  faoliyatining  samaradorligi  muayyan 

darajada  a’zo  mamlakatlarning  xukumati  va  davlat  tashkilotlari  va  bilan 

bo‘ladigan  o‘zaro  munosabatga  bog‘liq  bo‘ladi.  Shunday  ekan  xalqaro  moliya 

tashkilotlarining  investitsion  faoliyati  ko‘p  hollarda  yirik  xalqaro  loyihalar 

bo‘yicha  risklarni  boshqarish  va  sug‘urtalashni  amalga  oshiruvchi  davlat 

tashkilotlari bilan yaqin xamkorlikni talab etadi. 

Bugungi  kunda  ko‘plab  xalqaro  moliyaviy  tashkilotlar  mavjud.  Ularning 

vakolati  turli  davlat  hukumatlari  moliyaviy  siyosatini  muvofiq-lashtirishdan 

iborat.  Bunday  xalqaro  moliyaviy  tashkilotlar  ichida  eng  muhimi  Bazelda 

(Shveysariya)  joylashgan  Xalqaro  hisob-kitoblar  banki  (BIS  –  Bank  for 

International  Settlements)  hisoblanadi.  Uning  vazifasi  barcha  mamlakatlardagi 

bank  qoidalarining  maksimal  o‘xshashligini  ta’minlash-dan  iborat.  Undan 

tashqari, xalqaro moliya bozorida yana ikki xalqaro moliyaviy tashkilot faoliyat 

yuritadi.  Ularning  maqsadi  –  savdo  va  moliya  faoliyatini  rag‘batlantirishdan 

iborat. Bular: Xalqaro valyuta fondi (XVF) (IMF – International Monetary Rupd) 

va Xalqaro taraqqiyot va tiklanish banki, yoki Dunyo banki (International Bank 

for  Reconstruction  and  Development,  World  bank).  XVF  unga  a’zo  bo‘lgan 

davlatlar  iqtisodiy  va  moliyaviy  sharoitlarining  o‘zgarishini  kuzatadi,  texnik 

yordam  ko‘rsatadi,  xalqaro  savdo  va  moliya  operatsiyalari  qoidalarini  ishlab 

chiqadi, xalqaro iqtisodiyotning turli masalalari bo‘yicha maslahat beradi, ayrim 

a’zo davlatlar to‘lov balansini to‘g‘rilab olishlari uchun resurslar taqdim qiladi. 

Dunyo  banki  rivojlanayotgan  davlatlarda  turli  investitsion  loyiha-larni 

moliyalashtiradi. U rivojlangan davlatlarda obligatsiyalar sotuvi orqali kapitalni 

jalb etadi va shundan so‘ng uni muayyan mezonlarga javob beruvchi va biror-bir 

davlatning  iqtisodiyotini  rivojlantirishga  yo‘nal-tirilgan  loyihalarni  amalga 

oshirish uchun qarzga beradi. 

Moliyaviy  tizim  moliyaviy  xizmatlar  ko‘rsatuvchi  bozorlar,  vosita-chilar, 

firmalar va boshqa institutlarni o‘z ichiga oladi. Ular yordamida uy xo‘jaliklari, 

xususiy  korxona  va  hukumat  tashkilotlari  o‘zlari  qabul  qilgan  moliyaviy 

qarorlarini amalga oshiradilar. Moliyaviy tizim tarkibiga aksiyalar, obligatsiyalar 

va  boshqa  qimmatbaho  qog‘ozlar  sotiluvchi  bozorlar,  shuningdek,  banklar  va 

sug‘urta korxonalari kabi moliyaviy vositachilar kiradi. 

Pul  mablag‘lari  moliyaviy  tizim  tuzilmasining  turli  elementlari  orqali 

ortiqcha  moliyaviy  mablag‘larga  ega  bo‘lgan  korxonalardan  mablag‘ 

yetishmaydigan  korxonalarga  oqib  o‘tadi.  Ko‘pgina  hollarda  moliyaviy  oqim 

moliyaviy vositachilar orqali o‘tadi.  

Moliyaviy tizim olti asosiy funksiyani bajaradi: 

  iqtisodiy  resurslarning  vaqt  oralig‘ida,  davlat  chegaralari  orqali  va 

---

250 

iqtisodiyotning bir sohasidan boshqasiga ko‘chirish; 

  riskni boshqarish; 

  savdoga imkon beruvchi kliring va hisob-kitoblarni amalga oshirish; 

  turli korxonalardagi egaliklarni bo‘lish va moliyaviy resurslarni qo‘shish; 

  iqtisodiyotning  turli  sohalarida  markazlashtirilmagan  qaror  qabul  qilish 

jarayonini  muvofiqlashtirishga  imkon  beruvchi  narx  (baho)  ma’lu-moti  bilan 

ta’minlash; 

  stimullashtirish muammolarini hal etish usullarini ta’minlash.  

Bu  muammolar  bitim  ishtirokchilaridan  biri  ega  bo‘lgan  ma’lumotga 

boshqasi  ega  bo‘lmaganda  yoki  qatnashchilardan  biri  ikkinchisining  nomidan 

agent sifatida harakat qilgan hollarda yuzaga keladi. 

Yuqorida 

sanalgan 

moliyaviy 

funksiyalarni 

bajarish 

usullarining 

takomillashuviga  olib  keladigan  raqobat  moliya  sohasida  har  qanday 

innovatsiyaning yuzaga kelishi uchun asosiy turtki beruvchi omil bo‘lib xizmat 

qiladi. 

Fond bozorlarida quyidagi moliyaviy aktivlarning asosiy turlari bilan savdo 

qilinadi: qarz majburiyatlari, aksiyalar va hosilaviy qimmatli qog‘ozlar. 

  qarz  vositalari  pulni  qarzga  oluvchi  barcha  firmalar,  hukumat  va  uy 

xo‘jaliklari  tomonidan  chiqariladi.  Aksiyalar  –  bu  firma  egalarining  uning 

aktivlarining bir qismiga egaligi to‘g‘risidagi talabidir. 

  hosilaviy qimmatli qog‘ozlar – bu qiymati boshqa aktivlar narxlari bilan 

bog‘liq  ravishda  o‘rnatiladigan  opsionlar  va  fyuchers  shartnomalari  kabi 

moliyaviy instrumentlardir. 

 Foiz  stavkasi  deb  qarzga  olingan  mablag‘lar  bo‘yicha  va’da  qilingan 

daromadlilik  stavkasiga  aytiladi.  Qarzlarning  turi  qancha  bo‘lsa,  foiz 

stavkalarining turlari ham shuncha bo‘ladi. Foiz stavkasining miqdori hisob-kitob 

pul  birligi,  to‘lov  qatori  (navbati)  va  kredit  instrumenti  (defolt  riski)  bo‘yicha 

bitim shartlarining bajarilmasligi ehtimoliga bog‘liq. Nominal foiz stavkasi aniq 

pul  birliklarida  ifodalanadi;  daromadlilikning  real  stavkasini  aniqlash  uchun 

vosita sifatida ma’lum bir standartlashtirilgan iste’mol savatidan foydalaniladi. 

Muayyan (qayd qilingan)

 

nominal foiz stavkalari bo‘yicha taklif etiladigan 

obligatsiyalar  daromadlilik  real  stavkasining  noaniq  ko‘rsat-kichiga  ega. 

Inflyatsiyani hisobga olgan holda indekslangan hamda muayyan real stavkalarini 

taklif  etuvchi  obligatsiyalar  daromadlilik  nominal

 

stavkasining  noaniq 

ko‘rsatkichi bilan tavsiflanadi. 

Bozor iqtisodiyotida daromadlilik stavkasi darajasiga to‘rt asosiy omil ta’sir 

etadi: 

---

251 

  ishlab chiqarish vositalari samaradorligi – shaxta, to‘g‘on, yo‘l, ko‘prik, 

zavod,  mashina  va  tovar-material  zahiralariga  sarflangan  mablag‘-dan 

kutilayotgan daromadlilik stavkalari; 

  ishlab chiqarish vositalari samaradorligiga nisbatan noaniqlik darajasi; 

  insonlarning vaqtinchalik afzal ko‘rishlari – insonlarning kelajakda emas, 

aynan bugun tovarlar va xizmatlarni iste’mol qilishni qanchalik afzal ko‘rishlari; 

  riskni  yoqtirmaslik  –  investitsiya  riskini  qisqartirish  maqsadida 

daromadlilikni oshirishdan voz kechishga rozi insonlar soni. 

Asosiy  funksiyasi  mijozlarni  ular  moliya  bozorida  bevosita  opera-

tsiyalaridan  olishlari  mumkin  bo‘lgan  moliyaviy  mahsulotlar  va  xizmatlarga 

nisbatan yuqori samarali moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar bilan ta’minlashdan 

iborat  firmalarga  moliyaviy  vositachilar  deyiladi.  Moliyaviy  vositachilarning 

asosiy  turlari  ichida  banklar,  investitsiya  va  sug‘urta  korxonalarini  keltirish 

mumkin.  Ularning  moliyaviy  mahsulotlari:  chek  hisobvaraqlari,  kreditlar, 

ipotekalar,  o‘zaro  jamg‘armalarning  qimmatli  qog‘ozlari  va  sug‘urta 

shartnomalarining keng diapazoni kabilarni o‘z ichiga oladi.