Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

251

XII bob.

 Huquq 

normasi

«

Agar inson uyiga o‘t ketgan bo‘lsa, o‘tni o‘chirish uchun kelgan boshqa 

inson unga uy egasi mol-mulkiga ko‘z qo‘yib, uni olgan bo‘lsa, 

unda bu inson 

ushbu olovga tashlanishi kerak» (25-modda)

1

.

Xammurapi qonunlari qadimgi dunyo tarixiga mansub bo‘lishiga qara-

may, bugun ham o‘z dolzarbligini saqlab kelmoqda. Mazkur qonunlar qadimgi 

dunyo hayotida ijtimoiy me’yorlarni o‘rnatish va tartibsizliklarning oldini 

olishga qaratilgan bo‘lib, davlatni mustahkamlashga yo‘naltirilgan. Shu bilan 

birga ushbu hujjat qadimgi davlatning rivojlanish darajasini tavsiflab beradi. 

Uni o‘rganish davomida Qadimgi Bobil ancha yuqori rivojlanish cho‘qqisiga 

ega bo‘lganligi va murakkab ijtimoiy munosabatlarni shakllantirganini, ularni 

huquqiy tartibga solganini kuzatish mumkin.

Yana bir misol. Rim huquqining noyob yodgorligi hisoblangan «XII jad-

val qonunlari» (mil.av. 451–450-y.y. 12 mis lavhaga o‘yib yozilgan) respublika 

shaklida boshqariladigan jamiyat ehtiyojlari uchun yaratilgan bo‘lsa-da, unda 

ham urug‘doshlik tuzumining urf-udumlari, an’anaviy ong ifodalari, odatlari 

ta’siri sezilib turadi. XII jadval qonunlarining manbalari 

odat huquqlari va Afina 

huquqi (Salon qonunlari – Mil.av. VI asr, Drakont qonunlari – mil.av. 611-y.) 

hisoblangan. XII jadval qonunlarining ayrim normalarini misol keltiramiz:

«Agar tungi o‘g‘irlik yoki qurol-yarog‘ vositasi bilan o‘g‘irlikda ayb-

dor kimsa qo‘lga tushsa, unda u o‘sha joyda o‘ldirilishi lozim» (VIII jadval, 

11-12-bandlari).

«Agar odamning badaniga va boshiga shikast yetkazsa, qo‘l bilan yoki 

tayoq bilan urib qo‘l yo oyog‘ini sindirsa, unda aybdorga ozod kishi jabrlangan 

bo‘lsa – 300 ass, qulga ana shunday zarar yetkazilsa – 150 ass

2

 miqdorida 

jarima solinadi».

Yolg‘on guvohlik berganlik uchun qonun juda qattiq jazoni – Tarpey 

qoyasidan uloqtirib yuborish bilan qatl etishni nazarda tutgan (VIII jadval, 

23-band). Sudsiz biron-bir ozod kishini hayotidan mahrum qilish taqiqlangan 

(XI jadval 6-band)

3

.

Hozirgi jamiyatda huquq normasi huquq tizimining birlamchi tarkibiy 

elementi hisoblanadi. Ma’lumki, obyektiv huquq o‘z ichki tuzilishiga egadir. 

Huquq tizimi yaxlit bir vujud (organizm) sifatida o‘z tarkibiga huquq tarmoqlari, 

huquq institutlari va huquq normalarini qamrab oladi. Bordi-yu, huquqni, 

huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bo‘lsak, huquq normasi uning dast-

1 

Хammurapi qonunlari(kodeksi)ning asl nusхasi hozirgi kunda Parij (Luvr) muzeyida saqlanmoqda. 

(Qadimiy huquqiy yodgorliklar: Хammurapi qonunlari. Doro I ning Behistun qoyalaridagi yozuvlari. Tarjima 

asar. / Mas’ul muharrir prof. Х.T. Оdilqoriyev. – T., 2015. – 20-bet.

2

 Аss – kumush tanga.

3 

Qarang: Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран. – М., 1984. – 51-bet.

---