H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

idorani  d te k to r
  (dLrektor- 
lar)  kengashini tashkil  qiladilar.  Aksionerlarga to'lanadigan daro­
madni,  korxonani  foyda huquqlari  miqdorlari haqida  qarorni ak­
sionerlar majlisi  qabul qiladi.
91

---

Dividend deb ataluvclii daromad aksionerlarga ularning qo'lidagi 
aksiyalar soniga muvofiq tolanadi.
Chatishgan usuHar.  Qimmatli qog'ozlarning bir qancha turlari 
mavjud  bolib  ular  zayom  va  egalik  huquqlari  usullarining  xusu- 
siyatlaritti birlashtiradi.  Ular imtiyozh aksiyalar va konvertlanadi- 
gan  (almashadigan)  obhgatsiyalar.
Imtiyozh aksiyalar.  Imtiyozh aksiyalar,  oddiy aksiyalar singari 
firmaning, korxonaning kapitalini bir qismiga egalik qilish huquqi­
ni beradi,  ammo  uning egasi boshqanivda  ishtirok etish  huquqini 
bermaydi.  Imtiyozh aksiya egalari dividend shaklida foydaning bir 
qismini birhichi navbatda  olish huquqiga ega boladilar va u divi­
de ntlammg eng kam miqdori oldmdan e Io n  qilinishi mumkin. Piro­
vard holatda imtiyozh aksiya o‘z xususiyati bo'yicha muomala mud­
dati belgilanmagan obligatsiyalarga yaqin turadi.
Almashadigan  obhgatsiyalarning  ushbu  xususiyati unga  qarz 
olish  quroh emas,  balki mulk quroh belgishii beradi,  obhgatsiya- 
lam i aksiyalarga almashtirish shartlari bilan belgilanadi.
Qimmath qog'ozlami keltirib chiqaruvchilar. Qimmath qog'oz­
lam i kelthib chiqaravcMar silatida asos deb aytiladigan ba’zi real 
yoki mohyaviy aktivlar bo'yicha tuziladigan kelishuvlar,  huquqlar 
va majburiyatlar qabul qilingan.
Foizlar  -   odatda  bajarish  muddati uzaytirilgan  oldi-sotdi bi- 
tishuvlari hisoblanadi.  Keltirib chiqarilgan moliyaviy qurollamiag 
mavjudligining  asosiy  sababi  kelajakdagi  noaniqlik,  awalambor 
bozorda buyumni ko'zda tutilmagan tebranish bilan bog'liq tavakkal 
sug'urtalash  uchun  mo'ljallangan  qimmath  qog'ozlarning  asosiy 
turlari forvard  (fyuchers) bithnlari va opsionlar hisoblanadi
Forvard bitimlari  Forvard bitimlari kelgusi bitimda belgilangan 
oldhidan kelishilgan narxbo‘yicha m alum  miqdordagi ba’zi asosiy 
aktivlarni sotish,  boshqa tomon esa sotib  ohsh majburiyatiga mu­
vofiq tuzilgan kelishuvlardir. Haqiqatda forvard bitimlarga bajarish 
muddati  bir  oz  uzaytirilgan  har  qanday  kelishuvlar  taalluqlidir. 
Masalan, xonadonni ijaraga olish yoki katalog bo'yicha mol (tovar) 
olish to'g'risidagi kehshuvlami forvard bitimi deb hisoblash mumkm. 
Valuta  ohsh  (sotish),  real aktivlar  (qishloq xo'jaligi  va  xomashyo, 
moUar),  qimmatli qog'ozlar ohshda forward bitimlari keng tarqal- 
gan. Forvard bitimlarining shartlari (yetkazib berish muddati, miq­
dori, sifatiga talab, narxi va hokazolar) asosan tomonlarning kehshuvi
92

---

orqali belgHanadi.  Bunda  asosiy  kamchilik shundaki,  biriachidan 
hkvidlilikning yo‘qligi, ya’ni bitim bo'yicha o'zining huquqini boshqa 
shaxsga  sotish  imkoniyati  yo'qligi,  kelishuv  bo'yicha  o'zlarining 
majburiyatlarini bajarmaslik xavfi mayjudhgi  Bunday kamchiliklar- 
dan  fyuchers bitimi hoHdir.
Fyuchers bitimlari.  Fyuchers bitimlarining belgisi amalda for­
vard  kehshuvlariga  o'xshashdir.  Farq qiladigan lom oni shundaki, 
fyuchers bitimlariniog barcha belgilari standartlashtiriladi.  Fyuchers 
bitimlari  bilan savdo  qihsh  tashkil qilingan maydonlarda olib  bo- 
rhadi,  kelishuvni bajarish kafolati sifatida kliring palalasi deb  ata- 
ladigan maxsus vositachi tashkilot qatnashadi.  Fyuchers bozorlarini 
yuzaga kelishi XIX asrning birinchi yarmiga to 'g 'ri keladi, birinchi 
fyuchers kelishuvlarining asosiy aktivlari esa qishloq xo'jahgi mah- 
stilotlari bo'lgan.
Hozhgi kunlarda esa real aktivlar bo'yicha fyuchers bithnlari sin­
gari (bu dastawal, forvardlarga nisbatan qishloq xo'jaligi va xomashyo 
mahsulotlari), va valuta, davlat obligatsiyalari bo'yicha (foiz stavkalari 
bo'yicha  fyucherslar),  qimmath  qog'ozlar  portfeh  bo'yicha  (fyu- 
cherslami fond bo'yicha indekslari) va boshqalar.
Opsionlar  Opsion — m a’Jum muddatga qilinadiganbitishuvlaniing 
bir turi bo'hb,  uning  shartlariga  muvofiq bir