H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

' Мертенс. Инвестиции.  —Киев.  1997,187 с.
88

---

Firmaiiing investitsiya miqdori to‘g‘risidagi qarori, shunday qilib 
bir tomondan, o'zioing investitsiya dasturlari daromadliligi, boshqa 
tomondan  bozorning  foiz  stavkasi,  ya’ni  zayom  mablag'laridan 
foydalanganlik bahosi bilan belgilanadi.
Bozorlar va usullar.  Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotidagi mo­
liyaviy bozorning ustuvor yo'li iqtisodiy agentlarning jamg'armalarini 
yig'ish va ushbu m ablaglarni yangidan kapital yaratish uchun foy- 
dalanishdir.  Moliyaviy bozor o‘ta murakkab tizim.  Hozirgi zamon 
iqtisodiyotida  moUyaviy resurslarni yig'ish va  qayta taqsimlash  ti­
zimining investitsiya doirasini asosiy unsurkridan hisobknadi. U k r 
qatoriga  moliyaviy  usullar  (moliyaviy  aktivlar  yoki  qimmatli  qo- 
g'ozkr), moUyaviy institutlar (moUyaviy vositachHar) va moliyaviy 
bozorlar  kiradi
Qimmatli qog'ozkr. QimmatU qog'ozlar moUyaviy bozorda savdo 
predmeti bo'lib hisoblanadi  QimmatU qog'ozlar m e’yoriy,  huqu­
qiy talablarga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjat bo'lib, uning egasiga 
(yoki sohibiga)  muayyan mulkiy huquqlarni ta ’minlaydi va shu bi­
lan birga qiymatga ega bo'ladi.  (JimmatU qog'ozkr ko'rinishida bu- 
gtmgi  qiymatni  kelajak qiymatga  almashish  to'g'risidagi,  bitimlar 
rasmiylashtirikdi yoki qimmatU qog'ozkrni sotib oUsh, pulni kelajak 
xarid qobUiyatiga aUnashtirilishdir.  Har qanday bitimda bo'lgani sin­
gari bu yerda ikki tomon ishtirok etadi; enmiitent, qimmatU qog'ozni 
chiqaruvchi va pulga qimmatU qog'oz bilan bog'liq mulkiy huquqni 
oluvchi investor ishtirok etadi.
QimmatU  qog'ozning  ajraUb  turuvchi  asosiy xususiyati  xdami 
qayta  sotish,  ya’ni mulkiy huquqlarni birovdan boshqasiga  o'tishi 
hisoblanadi.
MoUya bozorining yuqorida keltirilgan belgisi amaUy jihatdan 
aniq emas.
Chunki erkin oldi-sotdi predmeti bo'lishi mumkin bo'lgan qim­
matli qog'ozkr ko'rinishida bugungi qiymatni kelajak qiymatga al- 
mashtkish haqida hamisha bitimlar ham rasmiykshtiiilavermaydi 
Shuning uchun qoida  sifatida kredit bozori va qimmatU qog'ozlar 
bozori farq qilinadi
Kredit ham bugimgi qiymatni kelajak qiymatga almashtirish ha­
qidagi bitimlarni ifoda etadi,  ammo zayom beruvchining kreditor 
oldidagi majburiyati erkin oldi-sotdi predmeti b o 'k  ohnaydi

---

Qisqa muddatli majburiyatlar (bir necha kimdan bir necha oyga- 
cha muddatda) yuqori lilcvidlililcka ega bo‘lib hissasi bo'yicha pulga 
yaqin bo'ladi.  Qisqa muddatli mohyaviy quroUar bozori (qimmath 
qog'ozlar yoki t e d i t  kelishuvlari)  qoida  sifatida pul bozori tugun- 
chasini birlashtiradi  Pul bozoridan farqh ravishda,  kapital bozori 
mulkiy huquqlarni  qamrab  oladi,  ulami  sotish  esa  nisbatan  uzoq 
vaqt mobaynida amalga oshadi
Iqtisodiy  nazariyada  "qimmatli  qog'ozlar  toifasiga  moliyaviy 
qurollaming hamma turlari kiritiladi faqat bir mulkdordan boshqasiga 
o'tishi mumkin bo'lganlari va erkin oldi-sotti qihnmaydiganlari farq 
qihnadi”.
Zayom olish usullari  Zayom olish usullari oldi-berdi munosa­
batlarini rasmiylashtiradi va qimmatU qog'oz emmitenti uning egasiga 
(kreditlarga) belgilangan pul summasmi qo'Uashni ifoda etadi.  Bel­
gilangan daromad beradigan qimmatU qog'ozlarning asosiy turlari­
ga vekseUar, jamg'arma sertifikatlari va obUgatsiyalar kiradi
Veksellar. Veksel me’yoriy talablarga muvofiq rasmiylashtirilgan 
hujjatiarni ifoda etadi, unga muvofiq bir tomon boshqasiga  muay­
yan pul summasini to'lash majburiyatmi oladi
Oddiy va o'tkazuvchi vekseUar farqlanadi.  Oddiy veksel beruv- 
chini veksel saqlovchiga  belgilangan pul summasini to'lash to 'g '­
risidagi majburiyatidir.  O'tkazuvchi veksel beruvchini to'lovchiga, 
belgilangan summasini uchinchi shaxsga to'lashi kerakUgi to'g'risidagi 
ko'rsatmani beradi
ObUgatsiyalar.  Obligatsiyalar zayom oluvchilarni (emmitentini) 
va  kreditlar  (investomi)  munosabatlarini rasmiylashtinivchi qhn- 
matU  qog'oz  bo'Ub,  emmitentni belgilab  pul  summasini  kelishil- 
gan vaqtda to'lash shartini ifodalaydi.  Obligatsiyalar bo'yicha to'lov 
asosiy qog'oz summasidan va foizdan iborat bo'Ub, zayom mablag' - 
larini foydalanganUgi uchun taqdirlashdir.  ObUgatsiya erkin sotiUshi 
va sotib olinishi mumkin uning uchun yetarU darajada rivojlangan 
bozor  bo'lishi  lozim.
Jamg'arma sertifikatlari Jamg'arma sertifikatlari (yoki depozit- 
lar) o'zining mazmimiga ko'ra obligatsiyalardan uncha farq qilmay- 
d i Jamg'arma sertifikati bank tomonidan chiqariladigan va uni egasi­
ga oldindan shartlashilgan vaqtda belgilangan summani ohsh huqu­
qini beravchi qimmatli qog'ozdir.  Jamg'arma sertifikatlarini oddiy 
muddatU depozitdan afzaligi shimdaki, uni uchinchi shaxsga qayta
90

---

sotish knkoniyatini beradi yoxud agar chiqarish sharllarida eslatil- 
gan bo‘Isa, muddatdan oldiu emmitent-baakka sotilishi mumkin.
Mulkiy huquqlar.  Firma kapitaUarini mohyalashtirishning ikkita 
asosiy usuh mayjud:  qarz majburiyatlarni chiqarish va firma egalari- 
ni o ‘z mablag'laridan foydalanishi. Agar firmani barpo qilish uchun 
ko'pchilik mulkdorlarni mablag' lari foydalaniladigan bo'Lsa, unday 
korxona korporatsiya deb ataladi  Taslildl