H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

4.3.  Investitsiya  kompaniyalari
Investitsiya kompaniyasi -  qhnmath qog'ozlami chiqarish, qim­
math  qog‘ozlarga  mablag'lar  sarflash,  qimmatU  qog‘ozlarni  o‘z 
nomidan va o‘zi hisobidan olish-sotish islilarini amalga oshiruvchi 
yuridik shaxsdir. ^
Investitsiya kompaniyalari o‘z resurslarini faqat muassislaming 
mablaglari va  qayta  investitsiyalangan  o‘z  m ablaglari  hisobidan
*  Кожухар  B.M.  Практик>'М  оценка  инвестаций:  Учебное  пособие.  -М.:. 
“Дашка  и  К”  2005.  248  с.
75

---

shakllantiradi hamda yuridik va jismoniy shaxslarga sotiladigan o‘z 
qimmath qog‘oziari emissiyasmi amalga oshhadi.
Investitsiya kompaniyalarining asosiy vazifalari quyidagilardan 
iborat:
Qimmath qog‘ozkm i chiqarishni tashkil etish va emitentga (muas- 
sislarga) ulaming joylashthihshi kafolatini berish;
Qhnmath qog‘ozlarga investitsiyalar tayyorlash;
Qimmath qog'ozlar bilan o‘z hisobidan va shaxsiy tavakkalchi­
lik asosida operatsiyalar (oldi-sotdi)  qihsh (dherlik faohyati).
0 ‘zbekistonda investitsiya kompaniyalari.  0 ‘zbekistonda dastlab­
ki investitsiya kompaniyalari 1992-yilning oxhida paydo bo‘ldi. Ular­
dan eng yhigi  “Toshkent”  Respublika universal tovar-fond  biijasi 
bazasida tashkil etilgan “Toshkent” 0 ‘zbekiston moliya-investitsiya 
kompaniyasi  (“0 ‘zmoUyainvest”)  edi.  Investitsiya  kompaniyalari 
“Qimmath qog‘ozlar bozorining faohyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘- 
risida”gi qonun qabul qilingunga qadar “Korxonalar to ‘g‘risida”gi 
qonun asosida ish ohb borardi Ukming investitsiya instituti siktidagi 
faohyatini tartibga soluvchi maxsus qonun hujjati mavjud emas edi. 
Shuning uchun ko'pchihk investitsiya kompaniyakri tijorat va qim­
math qog‘ozkr bozori bik n  bog‘hq bo‘hnagan boshqa faohyat turkri 
bhan shug'uhanardi.  1996-yilda mvestitsiya kompaniyakri faohyati- 
ning  ayrim  cheklovkri  qabul  qilinganidan  keyia  (u k r  o‘zkrining 
jalb qilingan resurslarini ahohning omonatlari va m abkg‘k ri hisobi­
dan  shakllantkishi mumkin emas  edi)  ularning  ko‘pclriIigi  inves­
titsiya institutlarining boshqa turlariga (odatda, boshqamvchi kom­
paniyaga) aykngan holda o‘z maqomini o‘zgartirdi.
Investitsiya kompaniyasi kohyatiuing asosiy yo‘nahshkridan bhi 
anderrayting — qimmath qog‘ozlarai xarid qilish yoki u k m i inves- 
to rk r o‘rtasida joykshtirish kafolatini berish  -  hisoblanadi. Ander- 
raytingga quyidagilar kiradi: qimmath qog‘ozkrni chiqarish shartk- 
rini  belgiksh,  ukm ing  yangi  nashrkrini  tayyorlash,  qknmath  qo- 
g‘ozlami keyin investorlarga qayta sotish uchim emitentkrdan sotib 
ohsh, ulami joykshthish kafolatini berish, yangi nashrkrga  obuna 
qilish bo‘yicha sindikatkr yoki sotish bo‘yicha guruhlar tashkil etish.
Anderrayter — qimmath qog‘ozkrga xizmat ko‘rsatuvchi va u k r- 
ning birkm chi joylashthilishiga kafolat bemvchi,  qhnmath qog‘oz- 
lam i keyinchalik xususiy hivestorlarga qayta sotish uchun emitent­
dan sotib oluvchi investitsiya instituti hisoblanadi.
76

---

Anderrayter sifatida iavestitsiya institutlarining gurahi ishtirok 
etishi mumkin.
Anderreytingning turlari.  “Qat’iy majburiyatlar asosidagi” ander­
rayting.  Bunday sharoitda anderrayter aksiyalaming butun nashrini 
yoki uning b h  qismini qat’iy narxlarda joylashtirish bo'yicha qat’iy 
majburiyatlarga  ega  bo'ladi.  Mazkur  holatda,  agar  nashrning  bir 
qismi investorlar tomonidan  sotib  olinmasa,  anderrayteming  o'zi 
ushbu qismni sotib olishga majbur. Agar belgilangan narxlar bo'yicha 
bhlamchi joylashtirishning  vaqti  ikkilamchi  bozorda  kurslarning 
keskhi  pasayishi  bilan  to 'g 'ri  kelsa,  u  holda  anderrayter  katta 
yo'qotishlarga duch kelishi mumkin.
“Engyaxshi harakatlar asosidagi” anderrayting.  Bunday vaziyatda 
anderrayter  qimmatli  qog'ozlar naslirinhig  tarqatilmagan  qismini 
sotib olish bo'yicha hech qanaqa majburiyatlarga ega bo'hnaydi.  U 
faqat joylashtirishga intUadi,  lekin agar u buning uddasidan  chiq- 
masa,  tarqatilmagan  qimmatli  qog'ozlar  emitentga  qaytariladi, 
anderrayter esa buning uchun javobgarlikka ega emas. Joylashthmas- 
lik xatari emitentning zhnmasiga tushadi.  Bunday anderrayter dis- 
tribyuter,  deb  nomianadi.^
Investitsiya kompaniyalari tomonidan anderraytingning amalga 
oshhihshini quyidagi asosiy bosqichlarga bo'hsh mumldn:  qimmatli 
qog'ozlami muomalaga chiqarishga tayyorlash, shu jumladan, emitent 
va  bunga  ko'maklashuvchi boshqa tashkilotlar ЬИап  hamkorhkda 
nashrlami rejalashtirish, muomalaga chiqariladigan qimmatU qog'oz­
lami baholash, emitent hamda nazarda tutayotgan investorlar o'rtasida 
aloqalarni o'rnatish;  qimmatli  qog'ozlami taqsimlash,  shu jumla­
dan,  emissiyaning  bh   qismini  yoki  butun  summasini  sotib  ohsh, 
qimmath qog'ozlami hivestorlarga solish, mazkur qimmath qog'ozni 
joylashthish vaqtida unhig bozor narxini qo'Uab-quwatlash;  sotH- 
gandan  keyhigi  davrda  qimmatli  qog'ozning  kursini  ma’lum vaqt 
mobaynida  qo'Uab-quwatlash  (odatda  bh  уИ);  shuningdek,  qim­
matli qog'ozning kurs qiymati o'zgarishhii tahlH va nazorat qiUsh, 
unga ta’sh etuvchi omUlarni aniqlash.
Anderraytingni amalga oshhish uchun investitsiya kompaniya­
lari emissiya sindikatlariga -  qimmath qog'ozlar nashrini va uning