П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

Инсон саломатлигини тиклаш мақсадларида ўсимликлардан фойдаланиш яхши
самара беради. Ўсимлик дунёси, айниқса, ўрмонлар, яшил хиёбон, сўлим боғ-роғлар, ранг-
баранг гуллар кишилар рухиятига, нерв-гуморал системаси фаолиятига ижобий таъсир
этади, жисмоний чарчоқни ёзади ва турли психологик зўриқишлардан тезроқ ва осонроқ
фориғ қилади. Кўнгилларга эстетик завқ-шавқ, хузур бағишлаб инсонда рухий
кўтаринкилик, ижод, гўзаллик ва нафосатга чорловчи кайфиятни юзага келтиради.
Ўсимликлар аҳоли яшаш жойларини зарарли физик таъсирлардан, шовқин-сурон, чанг ва
зарарли газлардан хатто радиациядан ҳимояловчи табиий восита вазифасини ҳам ўтайдилар.
Айниқса, ҳаводаги чангларни ушлаб қолишда ўсимлик барглари катта рол ўйнайди.
Масалан, ўрмонларда ва дарахтзорларда шаҳарларга нисбатан ҳаводаги чанг 21-86% га,
микроблар 19-44% га, доимий радиация даражаси эса 2 марта паст бўлади. Ўсимликларнинг
аҳамияти ҳақида гапирилганда уларнинг шифобахшлик ҳусусияти устида тўхталмасликнинг
иложи йўқ. Инсоният қадим замонларданоқ ўсимликлардан турли касалликларни даволашда
кенг фойдаланиб келган. Ҳозирда шифобахш ўсимликлар билан шуғулланувчи махсус
табиий фан шаклланиб, ривожланиб бормоқда. Ҳозирги табобатда фойдаланилаётган дори-

---

дармонларнинг 40% дан зиёдроғи ўсимлик маҳсулотлари асосида тайёрланмоқда.
Ўсимликлардан олинган дорилар табиий моддалардир. Шунинг учун улар деярли асорат
қолдирмайди ва яхши шифо бўлади.
Ўсимлик дуёнсининг яна бир муҳим аҳамияти шундаки, улар тупроқларни
шамол, сув, қуёш, инсон ва ҳайвонларнинг зарарли таъсиридан ҳимоялаб турадилар.
Гидрогеологик шароитни маромида ушлаб туришга ёрдам қиладилар. Ўсимлик қоплами
остида тупроқ ҳосил бўлиш жараёни яхши кечади, тупроқ юзасида қатқалоқ ҳосил бўлмайди,
ундаги майин заррачаларни сув ёки шамол таъсирида оқиб ёки учиб кетиши меъёридан
ортиб кетмайди. Ўсимликсиз майдонларга ёққан ёмғир тезда кучли оқимга айланиб селларни
вужудга келтиради. Маълумотларга қараганда нишабли майдонлардаги ўрмонлар ёғинни
90% ини ушлаб тупроққа сингишини таьминлай олади. Бир гектар ўрмон 50 м
3
ёғин
сувларини ушлаб қолади. Шу туфайли улар дарё ва сойларнинг сув режимини бошқариб
туришда муҳим рол уйнайдилар. Бундан ташқари, уларнинг бақувват илдиз системалари тоғ
кўчкиларни содир бўлишига йўл қўймайди. Республикамизнинг қуруқ-иқлимли чўл
минтақаларидаги қумликларни мустахкамлашда қурғоқчил ўсимликлардан бўлган саксовул,
янтоқ кабиларнинг аҳамияти беқиёсдир. Улар ўзларининг мустахкам илдизлари билан
қумларни шамол таъсирида кўчишдан сақлайдилар. Шунингдек, чорва ҳайвонлар учун озуқа
бўлиб хизмат қиладилар. Экинларини шамол эрозиясидан ҳимоялашда дарахт ва бутасимон
ўсимликлардан самарали фойдаланилади. Ҳозирда кенг овж олиб бораётган, умумсайёравий
экологик муаммолардан бири бўлган «чўлашиш» жараёнини олдини олишда ўсимликлар
асосий рол ўйнаши мумкин.