P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

1.5. Tabiiy resurslar tasnifi
Tabiiy resurslar 
deb ta b ia td a m avjud b o 'lg a n , in so n la r 
tom onidan yaratilm aydigan, jam iyatning m oddiy va m a’naviy 
ehtiyojlarini qondirish ham da xo'jalik faoliyatlarini rivojlantirish 
uchun xizm at q ilad ig an tabiiy ob yek tlarga, sh a ro itla rg a va 
jarayonlarga aytiladi. Tabiiy resurslar foydalanish sohasiga k o 'ra
ishlab chiqarish, sog'liqni saqlash, m adaniy, ilmiy va boshqa 
resurslarga, tabiatning u yoki bu kom ponentlari tarkibiga k o 'ra
esa suv, o 'rm o n , m in e ral, energiya va b o sh q a resu rslarg a 
a jra tila d i. M a m la k a tn in g tab iiy resu rsla rg a boyligi uning 
iq tis o d in i r iv o jla n tir is h n in g m u h im s h a rtid ir , a k s in c h a , 
zaxiralarining kamligi yoki um um an yo'qligi ishlab chiqarish 
kuch larin i rivojlan tirish im koniyatini berm aydi. Shuni ham
t a ’kidlash joizki, bu q on u n iy atn i h a r doim ham to ‘g ‘ri deb 
b o 'lm a y d i. D u n y o d a s h u n d a y m a m la k a tla r b o rk i, u la r
joylashgan hududda m ineral resurslar um um an yo ‘q yoki bo'lsa 
h a m ju d a oz m iq d o rd a , sh u n g a q a ra m a s d a n riv o jla n g a n
m a m la k a tla r q a to rig a kirad i. M asalan, Y apo n iy a, Jan u b iy
K oreya, Singapur va boshqalar. Bu m am lakatlarda ishchilar, 
m uhandislar va texnik xodim lam ing yuqori m alakaga egaligi, 
fan-texnika taraqqiyoti uchun yaratilgan sharoitlar sanoatni 
riv o jlantirish d a eng m uh im o m illaridan hisoblanadi. Ishlab 
c h iq a rish k u c h la rin i riv o jla n tiris h ja m iy a t m u n o sa b a tla ri 
x a r a k te r i b ila n b e lg ila n a d i. K o 'p l a b se k in lik b ila n
riv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r riv o jla n g a n m a m la k a tla rn i

---

x o m a s h y o va e n e rg iy a r e s u r s la r i b ila n t a ’m in lo v c h i 
m am lakatlarg a aylanib qolganlar. O 'zbekiston Respublikasi 
o'zining moddiy boyliklari va m a ’naviy salohiyatining yuqoriligi 
bilan boshqa m ustaqil davlatlardan keskin farq qiladi. Chunki 
bu hu d ud, yuqorida aytib o 'tilg an id ek , m am lakat rivojining 
m uhim sharti hisoblangan yer osti va yer usti resurslariga boy. 
Yaponiya, K oreya, Singapur davlatlaridagi kabi yoshlarni ilm 
olishga b o ig a n intilishlari, ular uchun yaratilgan shart-sharoitlar, 
eng muhimi, uzoq o'tm ishdan meros b o ‘lib kelayotgan m a’naviy 
qadryatlarim iz O 'zbekistonning tezlik bilan rivojlanishi uchun 
m uhim omil b o ‘la oladi.
J a m iy a tn i m a ’lum r iv o jla n is h d a v ri d a v o m id a ta b iiy
resurslardan foydalanishda ularni real va potensial resurslarga 
ajratiladi.
R eal resurslar deb ja m iy a tn i ay ni h o latd ag i riv ojlanish 
bosqichida qidirib topilgan, zaxiralari aniqlangan va jam iyat 
to m o n id a n faol ish latilay o tg an resu rslarg a aytiladi. Ishlab 
chiqarishning rivojlanishi, ilmiy ishlar va ishlanmalami amaliyotga 
tatb iq etila borishi bilan real resurslar ham o ‘zgarib boradi. 
M asalan, insonlaming u yoki bu sohani takomillashtirib borish 
jaray o nida bir energetik resurslar boshqasiga alm ashtiriladi. 
M a sa la n , san o at k o rx o n ala ri p a y d o b o ‘layotgan dastlab k i 
davrlarda yonilg‘i sifatida kit moyidan foydalanilgan. K itlam i 
ovlash sa n o atn i riv ojlantirish uch u n m uhim h isoblansa-da, 
kitlam ing keskin kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga 
kitlarni ovlashni t a ’m inlash m asalasi ham qiyinlashib bordi. 
Energiya xomashyosini boshqa turiga almashtirish ehtiyoji tug‘ildi. 
Endi o'rm o n yonilg‘i resursi sifatida ishlatila boshlandi. Bu hoi 
ham o'rm onzorlar maydonining keskin kamayib ketishiga olib 
keldi. Shuningdek, o'rm onlarni kesib ishlatish iqtisodiy jihatdan 
o ‘zini oqlam ay qoldi. Shundan so‘ng avval ko ‘mir, so'ngra gaz 
konlarini qidirib topish va ishlatish amalga oshirildi. Jamiyatning 
hozirgi rivojlanish davrida energiya resurslari m anbai sifatida 
gidroelektrostansiyalar energiyasidan foydalanish yetakchi o ‘rinni 
egalladi. Shunga q a ra m asd a n yer o stidan qazib olinadigan 
energiya xomashyolariga (ko‘mir, neft va gazga) bo ‘lgan ehtiyoj 
to b o ra o sh ib b o rm o q d a . C h u n k i d u n y o b o ‘yich a e le k tr

---

energiyasining 60% i issiqlik elektr stansiyalari (IES) hisobiga 
olinmoqda. K atta m iqdorda energiya talab qilinadigan sanoat 
k o rx o n a la rin i energiy a bilan t a ’m in lash u ch u n energetik 
re s u rs la rn in g b o s h q a tu r la r id a n fo y d a la n is h g a e ’tib o r 
qaratilm oqdaki, bu hoi insoniyatni bitm as-tuganm as energiya 
bilan ta ’minlashga xizmat qilishi mumkin. Kelajakda termoyadro 
energetikasi, sham ol g eneratorlari va quyosh energiyasidan 
foydalanish im koniyatlari sh ular ju m lasid an d ir. Insoniyat 
o'tm ish da energiya inqiroziga bir necha m arta uchraganligi 
m a’lum, amm o inson bu m uam m olarni m uvaffaqiyatli hal qila 
olgan.