|
биринчидан, Бразилияда ишлатилмай ётган ҳайдаладигап майдон
жуда кўп, бу эса мўътадил маҳсулот тайёрлаш тизимини яратишга, ёрдам
беради;
иккинчидан,
фотосинтетик
қайта
тикланадиган
биомассанинг
маҳсулдорлиги тропик шароитда, бутун сайёрамиз бўйича энг баланд
ҳисобланди.
Шу муносабат билан яшил континент - Австралия жуда катта қизиқиш
уйғотади. Иқлим шароитини ҳисобга олган ҳолда, катта майдон ва унчалик
кўп бўлмаган аҳоли (15 млн.), худди шу мамлакатда ўсимлик биомассасидан
биоиссиқлик тайёрлаш қанчалик долзарб эканлигини кўрсатади.
Мутахассисларнинг фикрларича ғалла тайёрлаш тизимини бузмасдан
туриб, бу ерда йилига 50x10
6
т. (қуруқ оғирлик) лигноцеллюлоза
материаллари тўплаш ва ундан 17х10
6
т. (қуруқ оғирлик) бижғувчи материал
тайёрлаш мумкин. Аммо, шуни ҳам эслаб қолиш лозимки, ҳар қандай қулай
шароитда (мамлакатда) фотосинтетик қайта тикланадиган ўсимлик
биомассасидан спирт тайёрлаш, тошкўмирдан метанол тайёрлашга нисбатан
икки маротаба қимматроқ тушади.
Анъанавий, қайта тикланмайдиган иссиқлик манбаларидан қанчалик
иқтисодий фойдасиз бўлишига қарамасдан, иқтисодий ривожланган
мамлакатларда, ўсимлик биомассасидан иссиқлик энергиясини замонавий
йўллар билан тайёрлаш тобора ривожланиб боравериши лозим.
Ўсимликлар СО
2
нинг концентрацияси ошиб боришига ҳар хил
муносабат билдирадилар. С
4
-ўсимликлар ёки карбоксилланишни бирламчи
реакцияси тўрт углерод атомига эга бўлган маҳсулот синтез қилувчи
(масалан, қаҳрабо-сирка кислотаси), ўсимликлар (маккажўхори) сувли
шароитда СО
2
ни концентрациясини ошишини унчалик сезмайди. Тажриба
127
ўтказиш ўта мураккаб бўлганлиги сабабли, дала шароитида С
з
ва С
2
-
ўсимликлар СО
2
миқдорини ошишига қандай муносабатда бўлишини кузатиш
қийин.
Бундай қийинчиликлардан бири, баъзи-бир ўсимликларда СО
2
концентрациясининг ошишига фотосинтез тезлигини мослашув (адаптация)
ўзгаришлари намоён бўла бошлаганлиги билан боғлиқ. Аммо, бундай
ҳодисалар универсал характерга эга эмас, масалан, буғдой, тамаки ўсимлиги
ва бодринг СО
2
миқдорининг ошишига, фотосинтез жараёнини тезлигини
кучайиши билан жавоб қайтарганлар, аммо, кейинги икки ҳафта оралиғида,
бу кўрсатгични одатдаги атмосферага тенг даражага туширганлар.
Ўсимликларда жуда кам учрайдиган, бунга қарама-қарши реакция,
яъни фотосинтез интенсивлигини тўғридан-тўғри пасайиши – ҳам кузатиб
турилади. Бу ўсимликни фотосинтез жараёнини жуда қисқа вақтга ҳам
кучайтириш имконияти бўлмаганлиги билан тушунтирилади.
Углерод икки оксиди (карбонат ангидриди) атмосферани ҳолатини
аниқ кўрсаткичи ҳисобланади. Йилдан-йилга атмосферага чиқариладиган
экотоксикантларнинг миқдори ошиб бориши (энергия ташувчиларнинг
ёқилиши, транспортнинг кўпайиб бориши, индустриал чиқиндилар
миқдорининг (кимёвий, металлургия заводи ва ҳ.к.) ошиб бориши), шу билан
бир вақтнинг ўзида сайёрамизда ўрмонлар майдонининг табора қисқариб
бориши атмосфера таркибида СО
2
миқдорининг ошиб боришини башорат
қилишга асос бўлиб хизмат қила олади.
Аммо, 25 йил мобайнида кузатиб борилган СО
2
амплитудасининг
йиллик ҳалқаси, яхшиямки, атмосфера таркибидаги СО
2
нинг миқдори
ўзгармаганлигидан далолат беради.
Бу ҳодисани ўсимликларнинг СО
2
ютиш имкониятларининг ошиб
бориши, яъни фотосинтез жараёнини тезлашиши билан боғлаб тушинтириш
мумкин. Ҳеч шубҳа йўқки, бу жараен жуда кўп омилларга боғлиқ. Афсуски,
фотосинтезга таъсир этиш ўта фаоллик билан олиб борилаётган бўлсада у
ҳақдаги билимларимиз анчагина саёздир.
128
Фотосинтезни, ўсимликларнинг углерод билан озиқланиш жараёни
сифатида ҳам қараш мумкин. Шундай экан, унинг функцияси фақатгина қуёш
энергиясини тўплаш билангина чегараланиб қолмайди.
Фотосинтезнинг маҳсулотлари бўлиб, ёруғликда СО
2
, азот ва
олтингугуртдан ҳосил бўладиган қатор органик моддалар ҳисобланади. Бу
жараён хлоропластларда жойлашган (тўпланган) ва у жойда ўтадиган
фотокимёвий
реакциялар
натижасида,
энергия
йиғувчи
моддалар
тўпланадилар ва уларни ҳужайра, кейинчалик СО
2
ассимиляциясига ва
қатор бошқа жараёнларга сарфлайди.
Ҳозирги вақтда, фотосинтезнинг ягона маҳсулоти, карбон сувлар деган
фикр эканлиги ҳақиқатга тўғри келмайди. Фотосинтез натижасида карбонсувлар
қатори, органик кислоталар, аминокислоталар, пептидлар, оқсил моддалар, ёғлар
ва бошқа бирикмалар ҳам синтез бўладилар.
Фотосинтетик аппаратнинг фаолиятини ўрганиш асосида тўпланган
материаллар асосида, биотехнологик характерга эга бўлган истиқболли
вазифаларни режалаш мумкин. Бундай вазифаларнинг ечими сув фотолизи
механизмидан амалиётда фойдаланиш, ҳамда ноёб органик бирикмаларнинг
синтези билан боғлиқ бўлади.
Бундай механизмларнинг ечилиши ва аниқланган қонуниятларнинг
ишлатилиши инсониятга водород сингари экологик тоза иссиқлик манбаи
ишлаб чиқариш имкониятини яратади.
Мана шулардан келиб чиққан ҳолда, кейинги вақтларда фотосинтез
қилувчи микроорганизмларни ва одатдаги шароитда сувни водород ва
кислородга парчалаб бераоладиган ҳужайрасиз фермент тизимини янада
чуқурроқ ўрганишга алоҳида эътибор берилмоқда.
Биологик йўл билан водород олиш бўйича кўпгина мамалакатларда ҳар
томонлама изланишлар олиб борилмоқда, 130 дан ортиқроқ водород ҳосил
қилувчи, фотосинтез қилувчи организмлар аниқланган. Булар орасида аэроб ва
анаэроб хематроф бактериялар, тўқ қизил қирмизи (пурпур) ва яшил фототроф
129
бактериялар, цианобактериялар, ҳар хил сув ўтлари мавжуд. Ҳар хил
фоторецепторлардан фойдаланадиган фототизимлар моделлари яратилган.
Биотехнологиянинг вазифаларидан бири - водород ҳосил қилувчи,
самарали ва мўътадил фототизмлар яратишдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
