О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

2. Anorganik oltingugurt birikmalarning oksidlanishi va qaytarilishi  
3. Fosfororganik organik birikmalar o‘zgarishi  
4. Fosforli noorganik birikmalar o‘zgarishi  
5. Temir birikmalarining almashinishida mikroblarning ishtiroki. 
6. Temir birikmalarining oksidlanib-qaytarilishi
  
 
1.  Oltingugurt  birikmalarning  biologik  sikli.
  Oltingugurt  ozuqa 
elementlaridan zaruriysidir. Tuproqda oltingugurt asosan sulfat (kaliy sulfat, kalsiy 
sulfat,  natriy  sulfat,  ammoniy  sulfat)  va  sulfid  (temir,  natriy,  rux  va  boshqa 
elementlar  sulfidlari)  holatida  uchraydi.  Oltingugurt  oqsil  tarkibiga  kiruvchi 
metionin,  sistin,  sistein  aminokislotalari  tarkibiga  kiradi  va  oqsil  sintezida 
sulfgidrid  boglari  yordamida  aminokislotalar,  birikishini  vujudga  keladi.  Bu 
oqsillar  o‘simlik,  hayvon  va  mikroorganizmlar  hujayralarida  mavjuddir. 
Oltingugurtning  organik  va  anorganik  shakllari  tuproqda  mikroorganizmlar 
ta’sirida  turli  o‘zgarishlarga  uchraydi,  bunga  tashqi  muhit  ta’siri  ham  bo‘ladi. 
Bularning  aylanishida  asosan  aerob  Tiobakteriyalar  va  anaerob  Disulfovibrio 
bakteriyalari  ishtirok  etadilar.  O‘simliklar  sulfatni  o‘zlashtiradi  va  uni  organik 
birikma  tarkibiga  o‘tkazadi.  Hayvonlar  va  bakteriyalar  uni  vodorod  sulfidga 
aylantiradilar, oltingugurt bakteriyalari yana sulfat holatga aylantiradilar. 
Oltingugurt  hayvon  va  o’simlik  oqsilining  hamda  ko’pchilik  organik  va 
anorganik  birikmalarning  asosiy  qismidir.  Oltingugurtning  asosiy  qismi  tuproqqa 
o’simlik va hayvon qoldiqlari bilan birga tushadi. Usha aoldialar parchalanganda, 
oltingugurt  vodorod  sulfid  shaklida  ajralib  chiqadi.  Vodorod  sulfid  hayvon 
organizmi  uchun  zaharlidir.  Vodorod  sulfidi  hayvondagi  oksigen  ta’sirida  va 
oltingugurtli  bakteriyalar  (serobakteriyalar)  ishtirokida  oksidlanib,  natijada 
oltingugurt sulfat kislotasi va suv hosil bo’ladi. Oltingugurt to’plovchi bakteriyalar 
autotroflar  deyiladi,  ular  uchun  oltingugurt  ozuqa  moddasi  bo’lib  xizmat  qiladi. 
Oltingugurt  to’plovchi  bakteriyalar  ikki  gruppaga  bo’linadi:  pigmentli  va 
pigmentsizlar.  Pigment  hosil  qiluvchilar  «bakteriopurpurin»  nomli  qizil 

---

65 
 
pigmentlidir. Ushbu pigment bakteriya uchun xuddi xlorofilldek xizmat qiladi. Bu 
bakteriyalar  orasida  kokklar,  tayoqcha  shakllar  va  spirallar  bor.  Pigmentsiz 
oltingugurt  bakteriyalar  uchun  ipsimon  shaklda  bo’lib, 
Beggiata,  Thiothrix  va 
Thioploca
  lardan  iboratdir.  Oltingugurt  to’plovchi  bakteriyalar  tuproqda,  botqoqli 
joylarda, ko’l suvlarida, ayniqsa, oltingugurtli buloq suvlarida ko’p uchraydi. 
Tabiatda  yana  boshqa  «tionbakteriyalar»  nomli  bakteriyalar  ham  oltingugurt 
to’playdi, lekin ular o’z tanasida oltingugurt saqlamaydi. Bu mikroblar tuproqda, 
sho’r  suvlarda  ko’p  uchraydi  va  ular  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  suvda 
to’plangan  zaharli  vodorod  sulfidni  oksidlab,  zaharsiz  holga  keltiradi  va  atrof 
muhitini  tozalab  turadi.  Ular  tuproqda  oltingugurtni  oksidlab,  o’simliklar 
o’zlashtira  oladigan  holatga  keltirib,  o’simliklar  uchun  qo’shimcha  ozuqa  hosil 
qiladi va shu bilan hosilni oshirishda ishtirok etadi. Tabiatda oltingugurt to’plovchi 
bakteriyalar bilan bir qatorda ularga nisbatan teskari ish qiluvchi bakteriyalar ham 
bor. Bu bakteriyalar sulfatlarni parchalab, vodorod sulfid holatiga keltiruvchilardir. 
Spirillum  dasuefiricans
, 
Microspira  aestuarű
  va  boshqalar  ana  Shunday 
xususiyatga  ega.  Patogen  mikroblardan  manqa  kasalini  qo’zg’ovchi  mikrob  ham 
sulfatlarni  bir  qadar  parchalay  oladi.  Turli  kasalliklarni  davolash  uchun 
qo’llaniladigan  balchiqlarda  vodorod  sulfidining  bo’lishi  sulfatlarni  parchalovchi 
bakteriyalarning  faoliyatiga  bog’liqdir.  Bunday  bakteriyalar  dengiz  ostida  ham 
uchraydi.Fosforning  almashinishida  mikroorganizmlarning  ishtiroki.  Oqsil 
moddalar  va  lipoidlarning  tarkibida  fosfor  ham  bo’ladi.  Organik  moddalar  chirib 
parchalanganda  fosfor  kislota  hosil  bo’lib,  u  tuproqdagi  kaliy,  magniy,  temir 
tuzlari bilan birikadi va o’simliklar o’zlashtira olmaydigan tuz hosil qiladi. Keyin 
bu  tuzlar  mikroblar  ta’sirida  eriydigan  holatga  keltiriladi.  Fosfatlarni  eriydigan 
holatga keltirishda nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar, oltingugurt va tion bakteriyalar 
ishtirok etadi.