O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2022, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences
 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 228 - 
ekanligi gavdalanadi, vaholanki, uni ―oq nur‖ deya 
tinglovchiga yetkazishning hojati yo‗q. Yoki ―anor‖ 
leksemasini aytganda, undagi ―qizil‖ semasi yaqqol xotiraga 
kelishi, ―qizil anor‖ deya ortiqchalilikka yo‗l qo‗yish kerak 
emasligini ko‗rsatadi. 
Tadqiqot 
metodologiyasi.
Maqolani 
yoritishda 
analiz, sintez, chog‗ishtirma, tasnifiy tahlil usullaridan 
foydanildi. 
Tahlil va natijalar.
Shunday qilib, tavtologiya juda 
ziddiyatli va turli xil xususiyatlarga ega bo‗lgan hodisa, 
ularning ba‘zilari bu murakkablik bilan tavsiflanadi (xato va 
haqiqatni, yomonlikni va ekspressivlik, ortiqcha va murakkab 
fikrni 
siqish). 
Biroq, 
kuzatishlar 
nutqda 
tavtologik 
ifodalarning ishlashi uchun quyidagilarni tasdiqlash mumkin, 
bu xususiyatlarning aksariyati aslida tavtologiyada mavjud va 
ma‘lum darajada foydalanish naqshlariga ta‘sir qiladi. 
T.S.Ostapenko 
tavtologiya 
tushunchasini 
quyidagicha 
izohlaydi: ―Tavtologiya-bu iboralar (iboralar yoki takliflar), 
gaplarning semantik tarkibiy qismlari bir-birini takrorlashi, bu 
esa to‗liq yoki qisman analitik shakllanishga olib keladi‖. 
Taqdim etilgan ta‘rif asosida T.S.Ostapenko ingliz va rus 
tillarining tavtologik tuzilmalari turlarini olti guruhga ajratadi: 
1) atributiv tavtologiyalar (qo‗poldek qo‗pol, haqiqiy 
haqiqat); 
2) 
strukturaviy 
tavtologiyalar 
(ishchi 
ishlaydi, 
o‗qituvchi o‗qituvchilar;
uyquda uxlash); 
3) taqqoslash tavtologiyalar (ahmoq kabi ahmoq, kuz 
kabi kuz); 
4) 
sinonimlarning 
pleonastik 
takrorlanishi 
(ma‘nisizlik, bema‘nilik, ma‘ni yo‗qlik); 
5) predikativ takrorlash bilan tavtologiya (hayot bu 
hayot; daraxt yog‗och); 
6) valentlik tavtologiyalari (ko‗rish uchun qara, borish 
uchun bor). [Остапенко Татьяна Сергеевна Когнитивно-
стратегический потенциал тавтологии автореферат. 
Иркутск-2011,C. 102-103] 
E.B.Bogatova tavtologiyani nutq hodisasi sifatida uch 
guruhga bo‘lib tahlil qiladi: a) tasodifiy tavtologiya; b) 
funktsional tavtologiya; d) tabiiy tavtologiya. Tasodifiy 
tavtologiya muallifning qobiliyatsizligi sababli vujudga keladi, 
funksional tavtologiya esa so‗zlovchining maxsus topshirig‗i 
asosida namoyon bo‗ladi. Tabiiy tavtologiya esa til tizimida 
oldindan mavjud bo‗lib, til egalari tomonidan aniqlanadi. 
A. Potebnya tavtologiyaning hissiy ta‘siri haqidagi o‗z 
nuqtai nazarini ifoda etadi: ―bir nutqda va xuddi shu so‗z 
yangi ma‘no beradi: ob‘ektiv va sub‘ektiv‖. Pugach 
ta‘kidlaganidek, tavtologiya badiiy va hissiy jihatdan 
ta‘sirchan bo‗lib quyidagi vazifalarni bajaradi:
a) 
harakatning 
davomiyligi 
yoki 
intensivligini 
bildiradi, mavzuning xususiyatini ta‘kidlaydi yoki aniqlaydi;
b) ularning nomlari, sarlavhalari tufayli ishlarga, 
gazeta maqolalariga e‘tibor qaratishga xizmat qiladi; 
c) hissiylikni kuchaytiradi, nutqning shafqatsizligi, 
kulgili taassurot qoldiradigan, shuningdek, matn qismlarini 
bog‗lash vositasi, mulohazalarda, monologlarda, jurnalistik 
nutqlarda muhim tushunchalar hisoblanadi‖. [Г.Н. Кораблева, 
Л.Н. Горелова Тавтология как стилистический прием. 
Вестник 
Нижегородского университета им. Н.И. 
Лобачевского, 2020, № 3. C.205–209.] 
Tavtologiyaning muhim belgisi-bir xil konseptsiyani 
ifodalash uchun so‗zlarning takrorlanishidir, bu esa hajmning 
xilma-xilligiga olib keladi. Tavtologiya bir qator uslubiy 
figuralarning markazida, ya‘ni uning ifodasini mustahkamlash 
uchun mo‗ljallangan nutqning aylanishi. Tavtologiya turli xil 
nutq uslublarida uchraydi, lekin ko‗pincha badiiy va 
publitsistik uslubda uchratishimiz, u yerda turli xil semantik 
va hissiy-ifodali funksiyalarga ega ekanligini ko‗rishimiz 
mumkin. Tavtologiya badiiy adabiyotda faol qo‗llanuvchi 
lingvopoetik vositalardan sanaladi. 
Tilshunoslikda pleonazm va tavtologiya hodisalarining 
mohiyatini tushuntirishda turli qarashlar mavjud. Ayrim 
tilshunoslar pleonazm va tavtologiyani bir hodisa sifatida 
e‘tirof etadilar, boshqalari esa ular orasidagi farqni aniqlashga 
harakat qiladilar. Bu borada N.Mahkamovning quyidagi 
fikrlari e‘tiborga molik: ―Tavtologiya ham pleonastik 
qo‗llanishning bir turi bo‗lib, takror qo‗llanilayotgan til birligi 
ortiqcha bo‗lsa va hech qanday funksiya bajarmasa, u 
tavtologik qo‗llanish hisoblanadi. Har qanday tavtologik 
qo‗llanishda pleonazmni kuzatish mumkin, lekin har qanday 
pleonastik qo‗llanishda tavtologiya mavjud bo‗lavermaydi. 
Shunday ekan, pleonazm jins tushunchasi, tavtologiya esa tur 
tushunchasi sifatida qaralishi kerak. Demak, pleonazm o‗z 
ichiga tavtologiyani ham qamrab olgani uchun ular uzviy 
bog‗liqdir. Shu sababli ham ular orasiga keskin chegara qo‗yib 
bo‗lmaydi‖. [Mahkamov N. Adabiy norma va pleonazm. -
Toshkent: Fan, 1988, B.9.]
Tavtologiya haqida gapirilganda, unga o‗xshash 
hodisalardan farqini ham aytib o‗tishni lozim deb topdik. 
Antiellipsis va pleonazm, shuningdek, tavtologiya yuzaga 
kelishiga ko‗ra bir, ya‘ni lisoniy ortiqchalik tamoyiliga 
asoslansa-da, ular bir-biridan farqli hodisalardir. Antiellipsis, 
oldinroq aytib o‗tilganidek, gapni elliptik shakllantirish uchun 
yetarli sharoit, ya‘ni qulay kontekst, semantika va nutqiy 
situatsiya mavjud bo‗lgani holda stilistik-konnotativ va 
lingvopoetik maqsad bilan konstruksiyani to‗liq shaklda tuzish 
natijasida 
yuzaga 
keladigan 
hodisadir. 
Antiellipsis 
so‗zlovchining ellipsis imkoniyatidan atayin foydalanmasligi 
oqibati o‗laroq namoyon bo‗ladi. Pleonazm va tavtologiya esa, 
antiellipsisdan farqli ravishda, tushirib qoldirilishi mumkin 
bo‗lgan bo‗lakning tushirilmasligi emas, balki muayyan ma‘no 
ifodachisi bo‗lgan birliklarning takrorlanishidir.[ Ibragimova 
F.E. Badiiy matnda ellipsis va antielipsis. Avtoreferat – 
Тоshkent, 2011, B.12] 
Shuni alohida qayd etish kerakki, ko‗pchilik hollarda 
pleonazm va tavtologiya bir xil hodisa sifatida qaraladi. 
Y.Rizel va A.M.Bushuylar fikricha, prinsip jihatdan 
ko‗pchilik pleonastik konstruksiyalar bilan tavtologizmlar 
orasida farq yo‗q. Ayrim ishlarda bu hodisalarni farqlashga 
harakat qilinib, «tavtologiya-bir xil o‗zaklardan hosil bo‗lgan 
so‗z birikmasi. Pleonazm esa sinonim so‗zlar takrori» kabi 
klassifikatsiya qilinadi. Ayrim ishlarda esa har ikkalasi ham 
tavtologiya sifatida qaraladi. Bu haqda V.I.Korolkov 
quyidagicha yozadi: ―Tavtologiya‖ va ―pleonazm‖ terminlari 
amaliyotda ko‗p hollarda dubletlar sifatida qo‗llanadi. 
Bizningcha, ular orasidagi farq shundaki, tavtologiya 
ortiqchaliklarning barchasini o‗z ichiga qamrab oladi (jins 
tushunchasi), pleonazm esa leksik birliklarning «ortiqcha» 
qo‗llanishiga asoslanadi (tur tushunchasi).‖ [ Корольков В. И. 
К теории фигур / / Сборник научннх трудов. Вьш. 78. 
Московский государственнмй педагогический институт 
иностранннх язнков им. Мориса Тореза. М, 1973. С. 93.] 
Bizning fikrimizcha, aksincha, pleonazm tavtologiya 
hodisasiga qaraganda kengroq tushuncha, ya‘ni pleonazmda 
takror qo‗llanayotgan forma (so‗z, affiks, so‗z birikmasi) 
tamoman ortiqcha bo‗lishi yoki qandaydir stilistik funksiya 
bajarishi mumkin. Tavtologiya ham pleonastik qo‗llanishning 
bir turi bo‗lib, takror qo‗llanayotgan til birligi ortiqcha bo‗lsa 
va hech qanday funksiya bajarmasa, u tavtologik qo‗llanish 
hisoblanadi.
Xulosa.
Shunday qilib, tavtologiya murakkab, 
mazmunga zid va turli xil tuzilishga ega. Tilda uning roli 
qabul qilingan foydalanish, kontekstga bo‗lgan ehtiyoj, 
shuningdek, muallifning shaxsiy ta‘mi va mahorati bilan 
belgilanadi. So‗zlar va shakllarning asossiz takrorlanishi 
og‗zaki va yozma nutq madaniyatini kamaytiradigan 
kamchilik bo‗lib, maqsadli takrorlash semantik va hissiy ifoda 
etish vositasidir. 

---